تقریباً همه ما این موقعیت را تجربه کرده‌ایم: فیلم تمام می‌شود، چراغ‌ها روشن می‌شوند، بدنتان را کمی جابه‌جا می‌کنید و ناگهان متوجه می‌شوید ساق پایتان بی‌حس شده است و به فرمانتان پاسخ نمی‌دهد. چه اتفاقی افتاده است؟ خوشبختانه جای نگرانی نیست. این خواب‌رفتن یا بی‌حسی موقتی، پدیده‌ای طبیعی است که به دلیل اختلال کوتاه‌مدت در جریان پیام‌های عصبی رخ می‌دهد.
به گزارش زومیت، دلیل بی‌حس‌شدن بازوها، پاها، دست‌ها یا کف پاها ساده است: اعصاب. این امر منطقی به نظر می‌رسد، چون وقتی حس از بین می‌رود، معمولاً مشکل از ساختارهایی است که حس را منتقل می‌کنند. با‌این‌حال، بسیاری از افراد به اشتباه فکر می‌کنند این حالت به‌دلیل کاهش جریان خون ایجاد می‌شود.
زکری گیلن، استادیار فیزیولوژی ورزش در دانشگاه ایالتی می‌سی‌سی‌پی، در مقاله‌ای در سال ۲۰۲۱ بیان کرده است: «برخی تصور می‌کنند وقتی خون که مواد مغذی را در بدن حمل می‌کند، به پا نرسد، آن بخش از بدن حس خود را از دست می‌دهد، اما این درست نیست.»
این بی‌حسی که اصطلاح علمی آن پارستزی است، بیشتر به دلیل فشرده‌شدن اعصاب رخ می‌دهد که معمولاً نتیجه وضعیت نشستن یا قرارگیری بدن است. می‌توان آن را به فشردن شلنگ آب تشبیه کرد، با این تفاوت که به‌جای جریان آب، این‌جا جریان اطلاعات عصبی درباره وضعیت بدن متوقف می‌شود.
گیلن توضیح می‌دهد: «هر بار که می‌خواهید حرکتی انجام دهید، مغز سیگنال‌هایی به عضلات می‌فرستد تا آن‌ها را به‌درستی به حرکت درآورد. اگر مغز نتواند با عضله یا گروهی از عضلات ارتباط برقرار کند، اتفاقات عجیبی از جمله همین حس خواب‌رفتن بخشی از بدن رخ خواهد داد.»
اگر اندام به‌طور کامل بی‌حرکت یا شل شود، باز هم دلیل اصلی همان است: اعصاب تحت فشار قرار گرفته‌اند و سیگنال‌ها عبور نمی‌کنند. در این حالت، آن حس سوزن‌سوزن‌شدن که هنگام تغییر وضعیت احساس می‌کنید، درحقیقت نشانه‌ای مثبت است و به معنای آن است که مسیر پیام عصبی دوباره باز شده و سلول‌های عصبی در حال بازیابی فعالیت خود هستند. وقتی اعصاب دوباره فعال می‌شوند، ممکن است مدتی تحریک‌پذیر باشند و پیام‌ها را به‌طور خودبه‌خود ارسال کنند ولی این مرحله موقتی است و نشانه بازگشت عملکرد طبیعی عصب است.
اغلب، خواب‌رفتن اندام‌ها بی‌خطر است و معمولاً هم ظرف مدت کوتاهی برطرف می‌شود. گیلن می‌گوید: «در بیشتر موارد، خواب‌رفتن موقتی و بی‌اهمیت است و حتی ممکن است چند دقیقه بعد فراموش کنید چنین اتفاقی افتاده است.»
گاهی بی‌حسی یا حس‌های غیرعادی می‌تواند نشانه نوروپاتی یعنی آسیب یا اختلال در اعصاب محیطی باشد. بیش از ۱۰۰ علت مختلف برای این وضعیت وجود دارد و حدود ۲۰ میلیون نفر را درگیر می‌کند. به‌گفته‌ی رابرت شمرلینگ، استاد ارشد در انتشارات سلامت هاروارد، دیابت شایع‌ترین علت شناسایی‌شده نوروپاتی محیطی است و در حدود یک‌سوم موارد دیده می‌شود. گاهی بی‌حسی اولین نشانه ابتلای فرد به دیابت است.
همچنین، بیماری‌های کبد، کلیه یا تیروئید، بیماری‌های عروقی (که خون‌رسانی به عصب را مختل می‌کنند)، کمبود مواد مغذی مانند ویتامین B12 و حتی مصرف بیش‌ازحد یا کمبود ویتامین B6 می‌توانند عامل باشند. برخی داروها، سموم فلزی مانند سرب یا جیوه و الکل نیز از علل مهم هستند.
الکل نه‌تنها به‌طور مستقیم به اعصاب آسیب می‌زند، بلکه با اختلال در جذب مواد مغذی و تغذیه نامناسب، خطر نوروپاتی را افزایش می‌دهد. تقریباً نیمی از افرادی که مصرف مزمن و سنگین الکل دارند، درجاتی از بی‌حسی را تجربه می‌کنند.
در موارد خاص، حالت موسوم به فلج شب شنبه (Saturday Night Palsy) رخ می‌دهد: فرد براثر مستی در وضعیتی می‌خوابد که یک عصب تحت فشار طولانی‌مدت قرار می‌گیرد و چون در خواب بیدار نمی‌شود، بی‌حسی یا فلج اندام ممکن است روزها یا هفته‌ها باقی بماند.
اگر بی‌حسی به‌سرعت برطرف نشود یا همراه با مشکلاتی در راه‌رفتن یا گرفتن اشیاء باشد، باید فوراً به پزشک مراجعه کرد. اما در بیشتر موارد، خواب‌رفتن اندام به دلیل فشردگی موقتی عصب است و نیاز به درمان خاصی ندارد. گاهی هنگام نشستن طولانی یا خوابیدن در وضعیت نامناسب، به ناگزیر این حالت را تجربه کنیم.
خوشبختانه بی‌حسی دست و پا به‌راحتی رفع می‌شود: به محض حرکت‌دادن اندام، فشار از روی عصب برداشته می‌شود، اعصاب بیدار می‌شوند و حس سوزن‌سوزن ظاهر می‌شود. این حس ظرف چند دقیقه ناپدید می‌شود و عملکرد طبیعی بازمی‌گردد.
