سوانح طبیعی نظیر زلزله و سونامی و سوانح غیر‌طبیعی نظیر جنگ‌‌‌ها طی سال‌های متمادی به شهرهای متعددی در دنیا آسیب‌‌‌زده و قربانیان زیادی گرفته است؛ با وجود این تجربه نشان داده که شهرها مجددا بازسازی می‌‌‌شوند و بازماندگان در آنها ساکن می‌‌‌شوند. با وجود این چگونگی بازسازی، طول مدت بازسازی، روش تامین مالی و توجه به نیاز شهرهای جدید می‌تواند فرآیند بازسازی را موفق یا ناموفق کند. در این گزارش به بررسی ۵ فرصت ایجاد شده در خلال بازسازی شهر کوبه ژاپن از زبان خانم تاموکا شاو معمار و متخصص مدیریت بحران که در نشست تخصصی «برنامه‌‌‌ریزی بازآفرینی پس از سانحه» که توسط شرکت بازآفرینی شهری ایران برگزار شد پرداخته شد و در عین حال جزئیات بازسازی شهر خارکیف اوکراین در خلال جنگ با اوکراین به شکل اجمالی مرور شد.
مطابق صحبت‌‌‌های تاموکا شاو بازسازی پس از سانحه باید منعطف باشد، انعطاف ابتدایی مدنظر بهره گرفتن از خواست مالکان در تهیه نقشه بازسازی است. دومین انعطاف مدنظر در فرآیند بازسازی پس از سانحه چگونگی تامین مالی است؛ ژاپن برای تامین هزینه بازسازی زلزله‌‌‌های بزرگ این کشور سراغ تشکیل صندوق بازسازی رفت که تامین مالی این صندوق توسط دولت، شهرداری، بخش خصوصی و مالکان تامین می‌‌‌شد. به عنوان نمونه در فرآیند بازسازی پس از زلزله کوبه ژاپن که در آن ۱۵۰هزار خانه تخریب شد و ۱۰۰هزار واحد طی ۵ سال احداث شد، ۷۰درصد منابع مورد نیاز برای ساخت‌‌‌وساز واحدهای مسکونی از طریق این صندوق تامین شد.
این صندوق با ارائه وام‌‌‌های ۳۰ساله به مردم و تامین حدود ۵۰درصد هزینه بازسازی امکان بازسازی سریع خانههای آسیب‌‌‌دیده را فراهم کرد. در عین حال در فرآیند بازسازی واحدهای مسکونی با توجه به خواست مردم، امکان اجاره به شرط تملیک نیز فراهم شد، به نحوی که افرادی که توان مالی مشارکت در بازسازی را نداشتند در خانههای خود به شرط تملیک مستاجر شدند. سومین مزیت منعطف در بازسازی پس از سانحه به رفع چالش‌‌‌های شهری و ساخت شهری جدید و مطابق تکنولوژی روز دنیا مربوط می‌شود؛ به عنوان نمونه در بازسازی کوبه ژاپن از ابتدا توسعه نیروگاه خورشیدی مدنظر قرار گرفت به‌‌‌نحوی که بخش عمده‌‌‌ای از انرژی شهر پس از بازسازی توسط انرژی سبز تامین شد.
چهارمین مزیت بازسازی نیز عبارت بود از توسعه حمل‌ونقل عمومی به شکل توسعه‌‌‌یافته و مطابق با نیاز شهرهای جدید. پنجمین مزیت نیز عبارت بود از ارتقای پدافند غیرعامل در جریان بازسازی شهرهای جدید. در جریان بازسازی شهر کوبه ژاپن کارکرد زمین‌‌‌های مختلف به لحاظ پدافند غیرعامل‌سنجیده شد، ریسک زمین‌‌‌ها به کم، متوسط و زیاد طبقه‌‌‌بندی و ساخت‌‌‌وسازها متناسب با تهدیدها تعریف شد. شهر خارکیف در اوکراین در زمره مناطقی است که بخش مسکونی آن به شکل گسترده‌‌‌ای طی حمله نظامی روسیه آسیب دیده است.
اوکراین بخش عمده‌‌‌ای از خانههای آسیب‌‌‌دیده در جنگ در شهر خارکیف که مورد بیشترین حملات هوایی روسیه قرار گرفته بود را با کمک نهادهای بین‌المللی بر اساس مدل تامین مالی RTO با دو ویژگی بارز انجام داد. این ویژگی‌‌‌ها عبارت بودند از: سرعت بالا و هزینه پایین. اوکراین کار بازسازی خانههای تخریب شده در جنگ را به کمک تکنولوژی صنعتی ساخت خانه به کمک مصالح پیشساخته از طریق کشورهای اروپایی پیشرو در این زمینه پیش برد. به این ترتیب ساخت خانههای پیشساخته ۳۵ تا ۶۰ مترمربعی باعث شد تا از سویی اجرای فرآیند بازسازی در زمان به مراتب کمی انجام شود و از سوی دیگر قیمت نهایی واحدهای تولید به حدود یک‌سوم قیمت معمول خانهها در این شهر برسد.
خانم دکتر تاموکا شاو( Tomoko Shaw) معمار و متخصص مدیریت بحران که عضو انجمن برنامه‌‌‌ریزان شهری و منطقه‌‌‌ای ژاپن و عضو موسسه علوم ایمنی اجتماعی در ژاپن است به دعوت دفتر هبیتات در نشست تخصصی «برنامه‌‌‌ریزی بازآفرینی پس از سانحه» که توسط شرکت بازآفرینی شهری ایران در همکاری با برنامه اسکان بشر ملل متحد (هبیتات) برگزار شد، شرکت کرد. این متخصص مدیریت بحران که سابقه حضور در برنامههای بازسازی زلزله‌‌‌های متعددی در ژاپن و کشورهای دیگر از جمله زلزله ترکیه، شیلی، قزاقستان، تایلند و پاکستان را دارد در این نشست به بیان فرصتهای بازسازی پس از حادثه پرداخت.
خانم دکتر تاموکا شاو (Tomoko Shaw) در این نشست به بیان تجربیات خود از فرآیند بازسازی چند زلزله و تجارب حاصل از فرآیند بازسازی‌‌‌ها پرداخت و تاکید کرد: فرآیند بازسازی پس از سانحه بلافاصله پس از بروز حادثه آغاز می‌شود و در آغاز کار هدف از آن رفع ریسک‌‌‌های احتمالی در محل حادثه است. در بازسازی پس از سانحه باید به شکل همزمان ۳ رویکرد کوتاه، میان و بلند مدت وجود داشته باشد. وی در ادامه به بازسازی بهتر (Build Back Better) اشاره کرد و گفت: پس از دوره کرونا مفهوم بازسازی بهتر مطرح شد؛ در بازسازی بهتر، علاوه بر مداخلات فیزیکی فراگیری اجتماعی تابآوری، به نهادینه‌‌‌سازی اقدامات موجود در سازوکار حکمرانی و تقویت این سازوکارها توجه می‌شود. تاموکا شاو امداد اضطراری، ریکاوری اولیه، طراحی دوران گذار و توسعه‌‌‌های بلند‌مدت را فازهای مختلف یک فرآیند بازسازی خواند و به اصول طراحی برنامههایPost-Recovery اشاره کرد و گفت: این اصول شامل تابآوری، فراگیری اقدامات، پایداری در اقدامات صورت گرفته و توجه به مشارکت‌‌‌دهی عوامل مختلف از جمله جوامع محلی تاکید دارد.
در ادامه این نشست خانم شاو به بیان تجربیات عملی خود از بازسازی پس از زلزله در مواردی که در تیم بازسازی حضور داشت؛ پرداخت. اولین تجربه‌‌‌ای که وی در این نشست به آن اشاره کرد مربوط به زلزله میاگی ژاپن بود. این زلزله به بزرگی ۶.۹ ریشتر در ژوئن ۲۰۰۸ میاگی ژاپن را لرزاند.وی تاکید کرد که برنامه بازسازی پس از زلزله شرق ژاپن در استان میاگی با هدف ایجاد یک جامعه مقاوم و ایمن در برابر سوانح آغاز شد.
در این برنامه توسعه جامعه محلی به موازات اقدامات دیگر مورد توجه قرار گرفت. از موضوعات مهم مطرح در این برنامه توجه به بازسازی صنعتی و اقتصادی جامعه بود. با توجه به نوع جامعه محلی و شغل شهروندان این منطقه پیش از بروز زلزله، بازسازی صنایع دریایی، کشاورزی و توریسم مورد توجه قرار گرفت. زمانی که به بازسازی پس از سانحه اشاره می‌شود، تیم بازسازی تنها وظیفه بازسازی زیرساخت فیزیکی را برعهده ندارد، بلکه بازسازی صنایع و اقتصاد نیز باید در اولویت باشد، به نحوی که بازماندگان از سانحه بتوانند شاغل شده و راهی برای کسب درآمد در دوره گذار داشته باشند. به عنوان مثال در این منطقه بازارهای محلی در نزدیکی محل اسکان آسیب‌‌‌دیدگان برپا شد تا بخشی از مردم در این بازارها مشغول به کار شوند؛ با توجه به اشتغال بخشی از مردم منطقه به شغل ماهیگیری، بازسازی وسایل مورد نیاز و شرایط برای بازسازی نیز در این منطقه در اولویت بود.
خانم شاو در بیان تجربه بازسازی استان میاگی به ملاحظات انرژی در طرح بازسازی اشاره کرد و گفت: با توجه به شدت آسیب در منطقه و تخریب نسبی زیرساخت انرژی، نوسازی در این بخش نیز مطرح بود. در این برنامه تصمیم گرفته شد که بازسازی در بخش انرژی در این منطقه با در نظر گرفتن رویکردهای انرژی پایدار باشد به نحوی که احداث نیروگاه‌‌‌های خورشیدی در این استان در اولویت قرار گرفت. شبکه حمل‌ونقل عمومی به شکل معمول در زمان بحران‌هایی نظیر زلزله آسیب می‌‌‌بیند و همین موضوع چالش‌‌‌هایی را برای زندگی مردم پس از بحران ایجاد می‌کند؛ از این رو در برنامه‌‌‌ریزی برای بازسازی استان میاگی، ایجاد سیستم حمل‌ونقل جدید به شکل چند بعدی (چند لایه) و تاب‌‌‌آور مورد نظر قرار گرفت، تا اگر در زمان بحرانی دیگر در آینده، یکی از روش‌های حمل‌ونقل عمومی آسیب دید، مردم بتوانند از روش دیگر حمل‌ونقل عمومی بهره بگیرند.
خانم شاو در ادامه در تشریح برنامه بازسازی این منطقه به احتمال بروز سونامی در هنگام بروز زلزله‌‌‌های بزرگ در این منطقه اشاره کرد و گفت: این منطقه خطر سونامی دارد، بنابراین سیاست‌‌‌های مربوط به انتخاب زمین در این منطقه برای ساخت‌‌‌وساز به‌‌‌نحوی بود که در صورت بروز حادثه‌‌‌ای دیگر، مردم کمترین آسیب را ببیند. به‌‌‌عنوان مثال مراکزی که تجمع جمعیتی بالاتری دارند نظیر بیمارستان، مدارس و زمین بازی کودکان در زمین‌‌‌هایی با بیشترین ارتفاع احداث شدند. زمین‌‌‌های با ارتفاع کم نیز به زمین کشاورزی و کاربری صنعتی اختصاص داده شد.
شاو یکی از نقاط قوت فرآیند بازسازی در این منطقه را اعطای نقش به جامعه بومی دانست و گفت: در این برنامه بازسازی از ساکنان محلی به عنوان حمایت‌‌‌کنندگان در طرح‌‌‌های بازسازی استفاده شد. حضور و فعالیت در تیم‌‌‌های بازسازی برای زنانی که همسر خود را از دست داده بودند، به عنوان شغل در نظر گرفته شد. این افراد در جمع‌‌‌آوری داده‌‌‌های مورد نیاز برای طراحی و بررسی نیازسنجی مردم منطقه به خوبی به طراحان و تیم بازسازی کمک کردند.
وی ادامه داد: در خلال فرآیند بازسازی گاهی چالش‌‌‌هایی میان دولت محلی و دولت مرکزی ایجاد می‌‌‌شد؛ انتخاب زمین برای اسکان موقت مردم یکی از این چالش‌‌‌ها بود. همچنین در برخی موارد ارتباط میان جامعه محلی و بخش مدیریت اجتماعی ضعیف می‌‌‌شد؛ در برخی موارد درخواست‌‌‌های اضطراری از طرف ساکنان محلی برای تصمیم‌گیری سریع‌‌‌تر دریافت می‌‌‌شد و تیم بازسازی باید به تمامی این چالش‌‌‌ها رسیدگی می‌‌‌کرد.
در ۱۷ ژانویه ۱۹۹۵ زلزله‌‌‌ای به بزرگی۷.۳ ریشتر شهر کوبه ژاپن را لرزاند؛ این شهر از تراکم جمعیتی نسبتا بالایی برخوردار بود؛ بنابراین رسیدگی به آسیب‌‌‌دیدگان از این زلزله و اخذ اقدامات سریع بازسازی در این منطقه از اهمیت بالایی برخوردار بود. طرح ابتدایی بازسازی این منطقه طی ۲ مرحله آماده شد. در مرحله ابتدایی یک پیش طراحی از تاسیسات شهری، راه‌‌‌ها، ساختمان‌‌‌های عمومی و پارک‌‌‌ها آماده شد. در مرحله دوم طرح اصلی بازنگری و موارد جزئی به آن اضافه شد.
آماده‌‌‌سازی طرح بازسازی شهری در این منطقه به کمک مجموعه‌‌‌ای از متخصصان طراحی شهری، معماری، حقوقی و... آماده شد. متخصصان در حوزه‌‌‌‌‌‌های مختلف با استفاده از شبکه‌‌‌سازی در خدمت این طرح قرار گرفتند. بخش‌‌‌های عمومی که تجربه پیاده‌سازی طرح‌‌‌های مشابهی را داشتند به کمک آمدند تا فرآیند بازسازی با سرعت بالایی اجرایی شود. یکی از چالش‌‌‌های این طرح تامین مالی بود؛ سیستم‌‌‌های مالی انعطاف‌‌‌پذیری برای بازسازی در اجرای طرح کمک کرد تا سرعت بازسازی بیشتر شود. همزمانی بازسازی زیرساخت و نوسازی ساختمان‌‌‌های مردم یکی از مواردی است که در طرح‌‌‌های بازسازی در سوانح شدید باید مورد توجه قرار گیرد، به نحوی که عدم‌هماهنگی میان این بخش‌‌‌ها به روند بازسازی آسیب وارد نکند. به کارگیری زمین در دسترس برای استفاده موقت با هدف ایجاد تاسیسات دوران گذار، مراکز تجاری و توجه به مسائل روحی و روانی جامعه و کمک‌‌‌گیری از افراد مختلف و ویژگی‌‌‌های تاریخی و فرهنگی در شهرها و در فرآیند بازسازی از نکاتی بود که در این فرآیند بازسازی مورد توجه قرار گرفت.
توجه به ساماندهی نهادهای پیشین موجود و نهادسازی جدید جامع محلی ساکن در محل‌‌‌های اسکان موقت از دیگر ضروریات این بازسازی‌‌‌ها بود؛ همچنین برای بازماندگان در نزدیکی اسکان‌‌‌های موقت مکان‌‌‌هایی برای گردهمایی‌‌‌های محلی، برگزاری برنامه آموزشی، ورکشاپ‌‌‌ها و... درنظر گرفته شد. کوبه نیز به واسطه موقعیت جغرافیایی با احتمال بروز سونامی مواجه بود؛ بنابراین در اجرای فرآیند بازسازی، توپولوژی منطقه به شکل کامل‌سنجیده شد تا مناطق با ریسک کم، ریسک متوسط و زیاد شناسایی شده و هر یک از اماکن در مناطقی با ریسک معقول بنا شوند. به‌‌‌عنوان نمونه در رویداد بازسازی این منطقه، شبکه خط آهن به بالاتر از زمین انتقال داده شد تا احتمال بروز آسیب در بروز سونامی و رویداد بعدی به حداقل برسد.
در بازسازی این منطقه پس از آماده‌‌‌سازی طرح جامع شهری، طرح در اختیار مردم قرار گرفت و از آنها خواسته شد تا نظرات خود را ارائه کنند، این تصمیم باعث می‌‌‌شد تا در گام‌‌‌های بعدی مردم مشارکت بیشتری در اجرای طرح داشته باشند. بخش عمده‌‌‌ای از مردم منطقه پس از بازبینی طرح پیشنهادی عنوان کردند که ترجیح می‌دهند مانند گذشته در خانه شخصی زندگی کنند نه آپارتمان و به این ترتیب طرح مطابق نظر شهروندان، اصلاح شد. این رویه باید در تمامی طرح‌‌‌های بازسازی مورد توجه قرار گیرد.
عضو هیات‌مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران، به تشریح وضعیت ایران در خصوص بروز سوانح طبیعی پرداخت و گفت: عضو هیات‌مدیره شرکت بازآفرینی شهری ایران در نشست تخصصی برنامه‌‌‌ریزی و بازآفرینی شهری پس از سانحه که توسط شرکت بازآفرینی شهری ایران در همکاری با برنامه اسکان بشر ملل متحد (هبیتات) برگزار شد به تشریح وضعیت ایران در خصوص بروز سوانح طبیعی پرداخت و گفت: ایران به دلیل ویژگی‌‌‌های طبیعی و قرارگیری روی کمربند زلزله به طور متوسط هر سال با یک زلزله حدود ۶ ریشتری و هر ۱۰ سال یک‌بار با رخداد زلزله‌‌‌ای به مراتب بزرگ‌تر مواجه بوده است. طی ۶۰ سال گذشته بالغ بر ۱۲۰هزار نفر از هموطنان ما در سوانح طبیعی جان خود را از دست داده‌‌‌اند.عضو هیات‌مدیره شرکت بازآفرینی در ادامه نسبت به نبود اسناد فرادستی جامع، برای بازآفرینی پس از بحران در کشور انتقاد کرد و گفت: در بسیاری از مناطق، پیش از وقوع سانحه هیچ سند راهبردی یا دستورالعمل مشخصی برای بازآفرینی وجود ندارد و همین موضوع باعث اقدامات پراکنده، سلیقه‌‌‌ای و بدون هماهنگی می‌شود.
مجید روستا تاکید کرد: نباید بازسازی پس از سانحه تنها به ساخت مجدد بناها محدود شود بلکه بازگرداندن زندگی، هویت و امنیت مناطق آسیب‌‌‌دیده را نیز باید دربرگیرد. روستا به تبیین مساله بازسازی پس از سانحه اشاره کرد و گفت: در مساله بازسازی با مفاهیم کلیدی از جمله بازسازی فیزیکی، بازسازی اجتماعی، بازسازی اقتصادی، بازسازی ذهنی و در نهایت تابآوری شهری مواجه هستیم. بازسازی فیزیکی شامل تغییر و بازسازی سازه‌‌‌ها، زیرساخت‌‌‌ها و خانههای آسیب‌‌‌دیده می‌شود. هدف از بازسازی فیزیکی آن است که فضاهای زندگی و کار ایمن و قابل استفاده برای مردم ایجاد شود.
بازسازی اجتماعی از مهم‌ترین ابعاد بازسازی پس از سانحه به‌‌‌شمار می‌رود؛ آموزه‌‌‌های بازسازی شهری پس از زلزله در دنیا با تکیه بر تجارب ژاپن، هند و ترکیه که در شرکت بازآفرینی شهری ایران مورد بررسی قرار گرفت، حکایت از آن دارد که بازسازی اجتماعی در اولویت فرآیند بازسازی قرار دارد. در واقع همزمان با فرآیند اسکان اضطراری باید بازسازی اجتماعی نیز آغاز شود. این جنبه به بازگرداندن روابط اجتماعی، حمایت‌‌‌های روانی و اجتماعی از آسیب‌‌‌دیدگان و تقویت انسجام جامعه می‌‌‌پردازد. این بخش می‌تواند شامل ارائه خدمات بهداشتی و درمانی، حمایت‌‌‌های روانی برای افراد آسیب‌‌‌دیده و فعالیت‌‌‌های اجتماعی برای بازگرداندن حس تعلق و همبستگی در جامعه باشد. بازسازی اقتصادی از دیگر ضروریات فرآیند بازسازی پس از سانحه است؛ در فرآیند بازسازی باید سعی شود کسب و کارهای اقتصادی و معیشت مردم به حال عادی بازگردد و تصمیم‌گیران درصدد ایجاد فرصتهای شغلی جدید و ارائه خدمات آموزش حرفه‌‌‌ای به آسیب‌‌‌دیدگان باشند.
بازسازی ذهنی موضوع کلیدی دیگری است که در فرآیند بازسازی مطرح می‌شود؛ در پی هر حادثه بخشی از مردم دچار استرس و اختلال روانی می‌‌‌شوند، با شناسایی به موقع علائم، جست‌‌‌وجوی حمایت حرفه‌‌‌ای و اجتماعی، مدیریت روزانه، مراقبت از خود و پیگیری درمان بلند مدت میتوان این چالش را مدیریت کرد. این ۴ مفهوم کلیدی در خصوص بازآفرینی پس از سانحه باید به نحوی انجام شود که منجر به تابآوری شهری شود. از منظر تابآوری شهری قابلیت شهر در آمادگی، پاسخگویی، و بازیابی در برابر تهدیدها، بلایا و تغییرات شدید و ناگهانی با حداقل آسیب به ایمنی و سلامت عمومی، اقتصاد و امنیت تعریف شده است. مجید روستا اهداف بازآفرینی شهری پس از سانحه را به اختصار این‌گونه شرح کرد که شامل بازسازی سریع و ایمن زیرساخت‌‌‌ها و بناها؛ کاهش آسیب‌‌‌پذیری شهری در برابر سوانح آتی، ارتقای تابآوری اجتماعی و اقتصادی جوامع شهری، حفظ هویت فرهنگی و تاریخی بافت‌‌‌ها، افزایش مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌‌‌ها و بهبود کیفیت زندگی ساکنان می‌شود.
وی ادامه داد: پس از زلزله بم یکی از بحث‌‌‌های جدی احیای «ارگ بم» به‌‌‌عنوان یک نماد فرهنگی و تاریخی بود؛ اقداماتی در این خصوص انجام شد اما متاسفانه اقدامات انجام شده کلیدی نبود به‌‌‌نحوی که پس از ۲۲ سال از این سانحه همچنان خلأ هویتی در اذهان شهر، در مقیاس کشوری و حتی بین‌المللی به سبب آسیب به ارگ بم وجود دارد. روستا تاکید کرد: برنامه‌‌‌ریزی اضطراری یکی از گام‌‌‌های ابتدایی در بازسازی پس از سانحه است که شامل اسکان موقت آسیب‌‌‌دیدگان، تامین خدمات اولیه ازجمله آب، برق، غذا و درمان و همچنین تعیین نقاط امن و دسترسی اضطراری می‌شود. با این وجود باید تاکید کرد که تصمیمات این مرحله نباید آینده بازآفرینی را با چالش روبه رو کند. درواقع انتخاب محل‌‌‌های اسکان موقت، نحوه توزیع منابع و نوع مداخله باید با نگاه توسعه‌‌‌گرا باشد.
روستا در ادامه به خسارات وارد شده به خانه و واحدهای آسیب‌‌‌دیده در جنگ ۱۲ روزه در کشور اشاره کرد و گفت: بنابر آمار اعلامی به واقع تعداد واحدهایی که آسیب جدی در این جنگ دیده‌‌‌اند و نیاز به تخریب و بازسازی دارند محدود است. در چنین شرایطی احتمالا دولت و مدیران شهری می‌توانند فرآیند بازسازی را پیش ببرند؛ اما حتی در شرایط کنونی نیز بهتر بود که بازسازی به کمک نهادهای محلی و مردم انجام شود. این درحالی است که اگر آمار خرابی جنگ بیشتر بود به‌‌‌عنوان مثال چند‌هزار خانه نیاز به تخریب و ساخت مجدد داشت؛ احتمالا دولت توان نداشت که خسارت مردم را جبران کند؛ این موضوع نتیجه کمبود در ظرفیت و توان مدیریتی، کمبود منابع و حتی عدم‌شناخت دقیق مساله مترتب بر آسیب‌‌‌دیدگان است. در واقع در زمانی که حجم سانحه زیاد و گسترده باشد، مدیریت از بالا به پایین در عمل غیر‌ممکن است.
