سال ۱۴۰۳ سالی بود که ایران توانست در روابط تجاری با اکثر کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی (اکو) تراز تجاری مثبتی ثبت کند. در حالت عادی و در اقتصاد سالم، تراز تجاری مثبت نشانه خوبی محسوب می‌شود و قدرت صادرات و درآمدزایی کشور را نشان می‌دهد، اما اگر دلیل آن کاهش واردات محصولات ضروری باشد، زنگ خطر رکود اقتصادی یا مشکلات ساختاری است. تراز تجاری مثبت همان‌قدر که نشان از فروش بیشتر کالا به سایر کشورها است، از ضعف تقاضا داخلی نیز حکایت دارد. داده‌های رسمی نشان می‌دهد که کشورهای همسایه و آسیای میانه، به‌‌‌خصوص افغانستان و پاکستان، سهم عمده‌‌‌ای در افزایش صادرات غیرنفتی ایران داشته‌‌‌اند. با این حال، تجارت ایران با ترکیه به دلیل واردات بالای کالاهای مصرفی و صنعتی از این کشور، تراز تجاری منفی قابل توجهی را رقم زده است.
سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به عنوان یک نهاد منطقه‌‌‌ای متشکل از کشورهای ایران، ترکیه، پاکستان، افغانستان و چند کشور آسیای میانه، هدف خود را تسهیل همکاری‌‌‌های اقتصادی و تجاری و ارتقای توسعه پایدار منطقه‌‌‌ای قرار داده است. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی، منابع طبیعی، موقعیت آب وهوایی و ظرفیت تولیدی، نقش کلیدی در این سازمان ایفا می‌‌‌کند. با توجه به تحریم‌ها و محدودیت‌‌‌های بین‌المللی، سیاست‌های اقتصادی ایران به سمت توسعه تجارت با کشورهای همسایه و منطقه سوق یافته است تا از وابستگی به بازارهای غربی کاسته شود. تحلیل داده‌های تجارت ایران با اعضای اکو در سال ۱۴۰۳، نشان‌دهنده فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌های پیش روی اقتصاد ایران در عرصه منطقه‌‌‌ای است و می‌تواند راهنمای سیاستگذاران برای تدوین راهبردهای موثر باشد.
در سال ۱۴۰۳، صادرات ایران به افغانستان به ارزش ۲ میلیارد ۴۱۳ میلیون دلار و وزن ۵ میلیون و ۵۱۳ هزار تن ثبت شده است. در مقابل، واردات ایران از افغانستان تنها ۶۵ میلیون دلار بوده است. این تفاوت بزرگ موجب ثبت تراز تجاری مثبت ۲میلیاردو ۳۴۷ میلیون دلار برای ایران شده که بیانگر تقاضای گسترده بازار افغانستان برای کالاهای ایرانی است. افغانستان که در حال گذار از دوره‌های ناپایداری و تلاش برای بازسازی اقتصادی است، نیاز فراوانی به کالاهای صنعتی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و تجهیزات دارد. ایران با استفاده از ظرفیت‌‌‌های تولیدی خود و نزدیکی جغرافیایی، توانسته سهم قابل توجهی از بازار این کشور را به دست آورد. همچنین، کاهش هزینه‌های حمل‌‌‌ونقل و تسهیل روندهای گمرکی می‌تواند باعث افزایش بیشتر صادرات به افغانستان شود.
پاکستان نیز با حجم صادرات ۲میلیارد و ۴۲۳ میلیون دلار و واردات ۷۰۶ میلیون دلار، تراز مثبت یک میلیارد و ۷۱۶ میلیون دلار را برای ایران ایجاد کرده است. پاکستان به عنوان کشوری با جمعیت بالا و رشد اقتصادی نسبتا پایدار، بازار قابل توجهی از محصولات ایرانی به ویژه در بخش محصولات پتروشیمی، صنایع غذایی، و محصولات پلیمری ایجاد کرده است. روابط تاریخی، فرهنگی و سیاسی بین دو کشور نیز به تسهیل تجارت کمک کرده و فرصت‌‌‌های سرمایه‌‌‌گذاری مشترک را افزایش داده است. با این وجود، موانعی نظیر مشکلات بانکی، محدودیت‌‌‌های ارزی و عدم هماهنگی در مقررات گمرکی همچنان چالش‌‌‌های پیش روی تجارت دو کشور هستند که نیازمند توجه جدی می‌باشند.
صادرات ایران به آذربایجان در سال ۱۴۰۳ به ۶۸۱ میلیون دلار و واردات تنها ۳۱ میلیون دلار بوده که نشان‌دهنده تراز مثبت ۶۴۹ میلیون دلار است. صادرات آذربایجان به ایران نیز عمدتا شامل طلا به شکل خام، محصولات غذایی و تلفن‌‌‌های هوشمند است. و واردات این کشور از ایران شامل محصولات نساجی، پتروشیمی، مصالح ساختمانی است. روابط اقتصادی دو کشور با وجود برخی محدودیت‌‌‌ها، به‌‌‌طور پیوسته رو به رشد بوده و گسترش همکاری‌‌‌ها در زمینه حمل‌‌‌ونقل و ترانزیت می‌تواند این روند را تسریع کند.
ترکمنستان با صادرات ۵۷۲ میلیون دلار و واردات ۲۰ میلیون دلار، تراز مثبت ۵۵۳ میلیون دلار را برای ایران ثبت کرده است. این کشور با دارا بودن منابع طبیعی فراوان و نیاز به کالاهای صنعتی و کشاورزی، بازاری رو به رشد برای کالاهای ایرانی است. ایران به عنوان یکی از مسیرهای ترانزیتی اصلی، می‌تواند نقش محوری در توسعه اقتصاد ترکمنستان ایفا کند. با این حال، ضعف زیرساخت‌‌‌های لجستیکی و محدودیت‌‌‌های مالی از جمله موانع اصلی توسعه بیشتر روابط تجاری بین دو کشور به شمار می‌‌‌رود. اگر مشکل تحریم‌ها برطرف شود، به احتمال زیاد، تجارت این دو کشور نیز بیشتر از قبل خواهد شد.
ایران صادراتی معادل ۴۱۱ میلیون دلار به ازبکستان داشته و واردات ۸۹ میلیون دلار از این کشور صورت گرفته که منجر به تراز مثبت ۳۲۲ میلیون دلار شده است. ازبکستان با جمعیت بالا و برنامه‌های توسعه صنعتی، بازار مناسبی برای محصولات شیمیایی، آهنی، لاستیک، پلاستیک، محصولات دارویی و پسته ایران محسوب می‌شود. افزایش همکاری‌‌‌های بانکی و رفع موانع گمرکی می‌تواند به تسهیل صادرات به این کشور کمک کند.
در مورد قزاقستان، صادرات ایران ۲۷۸ میلیون دلار و واردات ۶۱ میلیون دلار بوده که تراز مثبت ۲۱۷ میلیون دلار را نشان می‌دهد. قزاقستان با منابع معدنی غنی و سیاست‌های توسعه صنعتی، بازار مناسبی برای کالاهای نیمه‌‌‌ساخته و تجهیزات صنعتی ایران فراهم کرده است. اغلب کالاهای صادراتی به این کشور شامل محصولات کشاورزی و مواد غذایی، محصولات دخانی و فرآورده‌های پتروشیمی است. همکاری‌‌‌های دوجانبه در زمینه فناوری و انتقال دانش فنی می‌تواند به ارتقای کیفیت صادرات ایران کمک کند.
تاجیکستان نیز با صادرات ۳۰۳ میلیون دلار و واردات ۹۰ میلیون دلار، تراز مثبت ۲۱۳ میلیون دلار را به ثبت رسانده است. اگرچه بازار تاجیکستان نسبت سایر همسایگان این کشور کوچک‌‌‌تر است، اما پتانسیل رشد و توسعه قابل توجهی دارد. برنامه‌های توسعه کشاورزی و زیرساختی این کشور، نیاز به کالاهای وارداتی را افزایش داده و ایران می‌تواند به عنوان تامین‌‌‌کننده کالاهای مورد نیاز نقش مهمی ایفا کند. در حال حاضر عمده کالاهای صادراتی به کشور تاجیکستان شامل فرآورده‌های نفتی، اکسید آلومینیوم، ورق پلاستیک خام، محصولات پاک‌‌‌کننده، سرامیک بدون لعاب، میله‌های آهنی یا فولادی گرم نورد شده، پسته با پوست تازه و خشک، رنگ‌‌‌ها و ورنی‌‌‌ها، کامپاند پلی‌‌‌اتیلن و کف‌‌‌پوش‌‌‌های غیرمخملی است.
برخلاف کشورهای دیگر عضو اکو، تجارت ایران با ترکیه ساختاری متفاوت دارد و این تفاوت به وضوح در ارقام سال ۱۴۰۳ دیده می‌شود. صادرات ایران به ترکیه حدود ۶ میلیاردو ۸۸۹ میلیون دلار بوده، اما واردات از این کشور به ۱۲ میلیاردو ۴۵۳ میلیون دلار رسیده است که منجر به تراز منفی ۵ میلیارد و ۵۶۴ میلیون دلار شده است. این کسری بزرگ نشان‌دهنده وابستگی ایران به کالاهای مصرفی و صنعتی ترکیه‌‌‌ای است، به خصوص در حوزه‌هایی مانند پوشاک، لوازم خانگی و مواد غذایی بسته‌‌‌بندی‌‌‌شده که بخش عمده بازار مصرف داخلی را تشکیل می‌دهند.
این وضعیت فشار سنگینی بر منابع ارزی کشور وارد می‌‌‌کند و تولید داخل را تحت تاثیر قرار داده است. کالاهای وارداتی ترکیه غالبا با کیفیت و قیمت رقابتی عرضه می‌شوند که توانایی رقابت تولیدات داخلی را کاهش می‌دهند. اصلاح این ساختار نامتعادل نیازمند حمایت جدی از صنایع داخلی، توسعه فناوری و افزایش کیفیت محصولات است. همچنین ایجاد مشوق‌‌‌های صادراتی و محدودیت‌‌‌های هوشمندانه وارداتی می‌تواند به کاهش فشارهای ارزی و بهبود تراز تجاری کمک کند.
آمارهای تجارت ایران با کشورهای عضو اکو در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که اقتصاد ایران ظرفیت قابل توجهی برای توسعه تجارت منطقه‌‌‌ای دارد. اما موانع زیرساختی، مشکلات بانکی و نوسانات ارزی از مهم‌ترین چالش‌‌‌های پیش رو هستند. حضور رئیس‌‌‌جمهور در اجلاس اخیر اکو و تاکید او بر لزوم تقویت همکاری‌‌‌های اقتصادی، نشان از توجه ویژه به این موضوع و ضرورت طراحی راهکارهای عملی دارد.
برای بهره‌‌‌برداری بهتر از ظرفیت‌‌‌های منطقه‌‌‌ای، لازم است سیاستگذاران روی ارتقای زیرساخت‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل، توسعه خطوط ریلی و تسهیل فرآیندهای گمرکی تمرکز کنند. همچنین تسهیل همکاری‌‌‌های بانکی و مالی میان کشورهای عضو و استفاده از سازوکارهای مالی نوین می‌تواند ریسک‌‌‌های تجاری را کاهش دهد. حمایت از تولید صادرات‌‌‌محور و کاهش وابستگی به واردات بی‌‌‌رویه، از دیگر اقدامات ضروری است که می‌تواند به بهبود تراز تجاری کمک کند. تنوع‌‌‌بخشی به بازارهای صادراتی و تمرکز بر بازارهای نوظهور آسیای میانه، همراه با توسعه همکاری‌‌‌های دیپلماسی اقتصادی، می‌تواند موقعیت ایران را در اکو تقویت و رشد پایدار اقتصاد کشور را تضمین کند. در نهایت باید به این موضوع اشاره کرد که وجود تراز تجاری مثبت همانطور که منجر به ارزآوری بیشتر برای کشور می‌شود اما می‌تواند نارضایتی تجاری شرکای اصلی به خصوص در نظام تجارت جهانی متوازن را نیز به همراه داشته باشد.
