ظرفیت پایین پذیرش در رشته‌های علوم پزشکی و سخت‌گیری‌های بازگشت و صدور مجوز برای دانش‌آموختگان خارج از کشور، موجی از مهاجرت نخبگان علوم پزشکی را به دانشگاه‌های خارجی ایجاد کرده است؛ پدیده‌ای که نه‌تنها سرمایه انسانی کشور را تهدید می‌کند، بلکه میلیون‌ها دلار ارز را از اقتصاد ملی خارج می‌سازد و اکنون به تهدیدی جدی برای آینده نظام سلامت و اقتصاد ایران تبدیل شده است.
در حالی که سالانه بیش از ۶۰۰ هزار داوطلب در گروه علوم تجربی برای ورود به رشته‌های پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی رقابت می‌کنند، تنها حدود ۷ درصد از آن‌ها موفق به پذیرش در دانشگاه‌های علوم پزشکی داخل کشور می‌شوند. این در حالی است که سرانه پزشک به جمعیت در ایران، نسبت به بسیاری از کشورها پایین‌تر است و کشور در آستانه ورود به موج پیری جمعیت قرار دارد؛ وضعیتی که در آینده‌ای نزدیک، نیاز به خدمات سلامت را به شکل تصاعدی افزایش خواهد داد. در چنین شرایطی، محدودیت‌های ظرفیت پذیرش و سخت‌گیری در بازگشت فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های خارجی، باعث خروج نخبگان و منابع مالی از کشور شده است. مهاجرت تحصیلی گسترده به ترکیه، روسیه، مجارستان و سایر کشورها، علاوه بر هدررفت سرمایه انسانی، سالانه میلیون‌ها دلار ارز را نیز از چرخه اقتصادی ایران خارج می‌کند. این روند، زنگ خطری جدی برای آینده نظام سلامت، توسعه پایدار و اقتصاد ملی است و بازنگری در سیاست‌های آموزش پزشکی را بیش از هر زمان دیگری ضروری می‌سازد.
مهاجرت برای تحصیل؛ چاره‌ای ناگزیر برای نخبگان تجربی
با وجود آنکه سالانه بیش از ۶۰۰ هزار داوطلب در گروه علوم تجربی به رقابت می‌پردازند، تنها حدود ۷ درصد از آنان امکان تحصیل در رشته‌های علوم پزشکی را در داخل کشور می‌یابند. این رقم پایین پذیرش، به ویژه در رشته‌های پرطرفدار، موجب شده است که بسیاری از دانش‌آموزان مستعد برای رسیدن به آرزوهای علمی خود راهی دانشگاه‌های ترکیه، روسیه، مجارستان و سایر کشورها شوند. به گزارش اعتماد، بر اساس تازه‌ترین اظهارات دکتر حمید اکبری، مشاور معاون آموزشی وزارت بهداشت، حدود ۴۰ هزار دانشجوی ایرانی در گروه‌های مختلف علوم پزشکی در دانشگاه‌های خارج از کشور مشغول به تحصیلند.
این مهاجرت تحصیلی نه‌تنها به خروج سالانه حدود ۳۰۰ میلیون دلار ارز از کشور منجر شده، بلکه موجب تهدید سرمایه انسانی ایران در برابر چالش‌های فرهنگی و اجتماعی کشورهای مقصد شده است. نخبگانی که می‌توانستند در خدمت بهداشت و درمان کشور باشند، اکنون یا در مسیر بازگشت با موانع جدی مواجه می‌شوند یا به ناچار در همان کشورها ماندگار شده و به توسعه نظام سلامت آنان کمک می‌کنند.
آزمون‌های ملی؛ سدی برای بازگشت پزشکان ایرانی به کشور
فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم پزشکی که از دانشگاه‌های خارجی بازمی‌گردند، برای ورود به بازار کار در ایران باید از سد آزمون‌های ملی بگذرند؛ آزمون‌هایی که به گفته بسیاری از خانواده‌ها و کارشناسان، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که بازگشت را عملا ناممکن می‌سازند. نمونه آن، آزمون اخیر دندانپزشکی است که تنها ۵ درصد از شرکت‌کنندگان موفق به کسب مجوز شدند.
اعتراضات گسترده خانواده‌های دانشجویان و تحصن اخیر آنان در مقابل وزارت بهداشت، نشانه‌ای از نارضایتی عمومی نسبت به این سیاست‌هاست. به باور بسیاری، این آزمون‌ها به جای سنجش واقعی دانش و مهارت، به ابزاری برای دفع نیروهای تحصیل‌کرده خارج از کشور تبدیل شده‌اند؛ روندی که هم نیروی انسانی آموزش‌دیده را از کشور دور می‌کند و هم نیاز نظام سلامت به پزشکان و دندانپزشکان را نادیده می‌گیرد.
ابعاد اقتصادی مهاجرت تحصیلی؛ از خروج ارز تا ضعف زیرساخت آموزشی داخلی و کاهش کیفیت نظام سلامت
مهاجرت تحصیلی در حوزه علوم پزشکی تنها یک معضل آموزشی نیست؛ بلکه از منظر اقتصادی نیز زیان‌های جبران‌ناپذیری به کشور تحمیل می‌کند. برآوردها نشان می‌دهد هر دانشجوی ایرانی شاغل به تحصیل در خارج از کشور، به‌طور میانگین سالانه هزینه حداقلی حدود ۱۰ هزار دلار برای تحصیل و زندگی را پرداخت می‌کند. این رقم در مجموع سالانه صدها میلیون دلار ارز را از کشور خارج می‌سازد.
در شرایطی که کشور با فشارهای اقتصادی و ارزی مواجه است، خروج چنین حجمی از منابع مالی برای رفع نیازی که می‌توان با توسعه ظرفیت‌های داخلی پاسخ داد، یک آسیب استراتژیک به شمار می‌رود. نبود برنامه‌ریزی برای توسعه آموزش پزشکی در داخل، نتیجه‌ای جز وابستگی به کشورهای خارجی و فرار نخبگان ندارد.
راه نجات اقتصاد و سلامت آینده کشور؛ سرمایه‌گذاری داخلی برای آموزش و نه انحصار آن
با وجود ظرفیت‌های مناسب در داخل کشور مانند دانشگاه‌های آزاد اسلامی و نیروی انسانی نخبه و توانمند، برای برون‌رفت از این بحران فراهم کردن امکان تحصیل آزاد و با پرداخت همان شهریه در داخل برای تحصیل در رشته‌های علوم پزشکی راه‌حلی عملی و اثربخش است. این بدان معناست که داوطلبان بتوانند با پرداخت شهریه‌ای مشابه دانشگاه‌های خارجی، در دانشگاه‌های داخلی آموزش ببینند. این سیاست نه‌تنها از خروج نخبگان جلوگیری می‌کند، بلکه موجب می‌شود منابع مالی که پیش‌تر به دانشگاه‌های خارجی اختصاص می‌یافت، صرف توسعه زیرساخت‌های آموزش پزشکی در ایران شود.
چنین رویکردی، ضمن ارتقای کیفیت آموزشی، به تامین نیازهای نظام سلامت و جذب سرمایه انسانی نیز کمک می‌کند. همچنین می‌توان با اصلاح فرآیند آزمون‌های ملی و تسهیل بازگشت فارغ‌التحصیلان خارج از کشور، از دانش و مهارت آنان در جهت تقویت نظام بهداشت و درمان داخلی بهره برد.
در حال حاضر بحران مهاجرت نخبگان تجربی برای تحصیل در رشته‌های علوم پزشکی، نشانه‌ای از شکاف عمیق میان ظرفیت آموزش پزشکی داخلی و نیازهای واقعی جامعه است. با این حال با اصلاح سیاست‌های آموزشی، تسهیل روند بازگشت دانش‌آموختگان، سرمایه‌گذاری در آموزش داخلی و بهره‌برداری از ظرفیت موجود در کشور می‌توان این بحران را به فرصت تبدیل کرد و از منابع انسانی و مالی کشور در راستای توسعه ملی بهره برد.
