حافظ مهدنژاد در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه شهرهای اسفنجی (Sponge Cities) یک رویکرد نوین در مدیریت پایدار منابع آب شهری بوده که بر پایه اصول مهندسی اکوسیستمی و طراحی پایدار استوارند، اظهار کرد: این سیستم‌ها با هدف تقلید از فرآیندهای طبیعی جذب، ذخیره، تصفیه و بازیابی آب باران، از ساختارهای فیزیکی و اکولوژیکی متنوعی بهره می‌برند تا رواناب سطحی را به‌جای هدایت سریع و متمرکز از طریق زیرساخت‌های بتنی از جمله کانال‌ها و تونل‌های فاضلاب، در داخل بافت شهری به‌صورت تدریجی و پراکنده جذب و مدیریت کنند. 

این استاد دانشگاه با اشاره به ویژگی‌های کلیدی سیستم‌ شهرهای اسفنجی، افزود: استفاده از سطوح نفوذپذیر به‌جای مصالح نفوذ ناپذیر مانند( بتن و آسفالت در پیاده‌روها)-پارکینگ‌ها - فضاهای عمومی، ایجاد باغ‌های بارانی و حوضچه‌های جمع‌آوری و تصفیه آب باران، افزایش پوشش گیاهی شهری در فضاهای سبز، کناره‌های خیابان‌ها و پارک‌های شهری، بازیابی و استفاده مجدد از آب باران در اهداف غیرنوشیدنی مانند آبیاری سبزی‌ها، تمیزکاری خیابان‌ها و تغذیه آب‌های زیرزمینی، کاهش بار عملیاتی بر شبکه‌های فاضلاب و کاهش خطر سیلاب‌های شهری ناشی از بارش‌های شدید و کوتاه‌مدت را می‌توان از ویژگی‌های کلیدی سیستم‌ شهرهای اسفنجی برشمرد.

مهدنژاد تصریح کرد: این رویکرد، به‌جای تکیه بر سیستم‌های خطی و تک‌منظوره، یک مدل چندوظیفه‌ای و چندسیستمی را پیشنهاد می‌دهد که همزمان با مدیریت آب، به بهبود کیفیت محیط زیست، کاهش اثرات جزیره گرمسیری و تقویت ایمنی شهری کمک می‌کند.

وی در پاسخ به این سوال که آیا حرکت کشور ایران به سمت شهر اسفنجی در شرایط خشکسالی موجود ضرورت دارد؟ یا خیر؟، بیان کرد: ایران به‌عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه‌خشک جهان، با بیش از ۹۰ درصد سطح خشک و نیمه‌خشک و کاهش متوسط بارش سالانه در دهه‌های اخیر (طبق گزارش‌های سازمان هواشناسی کشور)، با چالش‌های جدی مدیریت منابع آبی مواجه بوده و تغییرات آب و هوایی منجر به کاهش بارش، افزایش تبخیر، تخریب منابع آب زیرزمینی و افزایش فراوانی و شدت بارش‌های شدید و کوتاه‌مدت شده است.

مهدنژاد افزود: در همین راستا، شهرهای بزرگ ایران مانند تهران، مشهد، شیراز و اهواز در سال‌های اخیر با سیلاب‌های شهری ناگهانی مواجه شده‌اند که عمدتاً ناشی از بتنی‌سازی بی‌رویه، تخریب سیستم‌های طبیعی تخلیه آب و عدم تطابق زیرساخت‌های فاضلاب با الگوهای بارشی جدید است.

وی با بیان اینکه در این شرایط، آب باران به‌عنوان یک منبع پتانسیل ارزشمند که بیش از ۸۰ درصد آن بدون هیچ برنامه‌ریزی سیستماتیک به دریاها، تالاب‌های خشک و مسیرهای غیرقابل استفاده هدایت می‌شود، به‌عنوان یک منبع اقتصادی و اکولوژیکی نادیده گرفته شده است، تصریح کرد: بنابراین، تطبیق سیستم‌های شهری اسفنجی نه تنها یک گزینه، بلکه یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر برای افزایش تاب‌آوری شهری در برابر تغییرات آب و هوا محسوب می‌شود. 

مهدنژاد در رابطه با استان همدان و استفاده از سیستم شهرهای اسفنجی در این استان نیز خاطرنشان کرد: استان همدان در منطقه نیمه‌خشک قرار دارد و متوسط بارش سالانه آن در حال حاضر حدود ۳۰۰ میلی‌متر بوده که نسبتاً بالاتر از میانگین ملی (حدود ۲۵۰ میلی‌متر) است، اما این بارش‌ها به‌صورت ناپایدار، ناهمگن و با تمرکز در فصل‌های خاص به‌ویژه زمستان و اوایل بهار رخ می‌دهند. 

این دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری ادامه داد: در سال‌های اخیر، شهر همدان با رویدادهای سیلابی شدید، مواجه شده که نشان‌دهنده ضعف سیستم‌های تخلیه سنتی و ناکارآمدی زیرساخت‌های آبی قدیمی است.

مهدنژاد با اشاره به اینکه از سوی دیگر، استخراج بیش از حد آب زیرزمینی در منطقه به‌ویژه در حوضه‌های آبریز همدان باعث کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تخریب تعادل اکولوژیکی شده است، یادآور شد: با وجود این، همدان دارای پتانسیل‌های طبیعی و فضایی قابل توجهی برای اجرای سیستم‌های اسفنجی است.

وی گفت: وجود فضاهای سبز نسبتاً حفظ‌شده در مناطق مرکزی و حاشیه‌ای، توپوگرافی کوهستانی_دشتی که امکان طراحی سیستم‌های جذب و تغذیه آب زیرزمینی را فراهم می‌کند، نیاز فوری به کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی و جلوگیری از تخریب بیشتر زمین‌های کشاورزی و طبیعی را می‌توان 

از جمله پتانسیل‌های طبیعی و فضایی قابل توجه برای اجرای سیستم‌های اسفنجی در استان همدان برشمرد.

این استاد دانشگاه با اشاره به مزایای شهرهای اسفنجی، گفت: سیستم‌های شهری اسفنجی از طریق مداخلات یکپارچه، مزایای چندبعدی را ایجاد می‌کنند که کاهش خطر سیلاب‌های شهری یکی از جمله این موارد است، در این رابطه با جذب و تأخیر رواناب سطحی، این سیستم‌ها حجم و سرعت جریان آب به شبکه‌های فاضلاب را کاهش داده و از فشارهای ناگهانی بر زیرساخت‌ها جلوگیری می‌کنند.

وی تغذیه مجدد آب‌های زیرزمینی را از دیگر مزایای شهرهای اسفنجی دانست و خاطرنشان کرد: در این رابطه نیز نفوذ تدریجی آب باران به لایه‌های آبخیز، باعث احیای سطح آب زیرزمینی و کاهش نرخ کاهش آن در مناطق تحت فشار استخراج می‌شود.

مهدنژاد ادامه داد: کاهش بار عملیاتی بر زیرساخت‌های فاضلاب را هم می‌توان از دیگر مزایای شهرهای اسفنجی یاد کرد که در این رابطه کاهش حجم ورودی آب باران به شبکه‌های فاضلاب، منجر به کاهش هزینه‌های نگهداری، جلوگیری از پر شدن و آلودگی آب‌های فاضلاب می‌شود.

دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری همچنین با بیان اینکه بهبود کیفیت هوا و کاهش اثر جزیره گرمسیری یکی دیگر از مزایای شهرهای اسفنجی است، اظهار کرد : در این راستا پوشش گیاهی غنی و فضاهای سبز، دمای سطحی را کاهش داده و آلاینده‌های هوا را جذب می‌کنند ضمن اینکه افزایش کیفیت زندگی شهر هم به عنوان مزیت دیگر شهرهای اسفنجی بوده و ایجاد فضاهای سبز، باغ‌های بارانی و مسیرهای پیاده‌روی، به‌عنوان عناصر اجتماعی-فرهنگی، باعث افزایش تعامل اجتماعی، بهبود سلامت روان و ارتقای ارزش املاک می‌شود. 

مهدنژاد ادامه داد: صرفه‌جویی اقتصادی بلندمدت هم به عنوان یکی دیگر از مزایای شهرهای اسفنجی بوده که با وجود سرمایه‌گذاری اولیه بالاتر، این سیستم‌ها منجر به کاهش هزینه‌های نگهداری زیرساخت‌های فاضلاب، کاهش خسارات ناشی از سیلاب و کاهش هزینه‌های تأمین آب از منابع دورافتاده می‌شوند. 

وی سازگاری با تغییرات آب و هوا را نبز از جمله دیگر مزایای شهرهای اسفنجی دانست و یادآور شد: این رویکرد یکی از اصلی‌ترین راهکارهای سازگاری در چارچوب راهبردهای توسعۀ پایدار، محسوب می‌شود و به کاهش آسیب‌پذیری شهرها در برابر شوک‌های آب و هوایی کمک می‌کند.

مهدنژاد در پاسخ به این سوال که در پروژه شهر اسفنجی به چه مواردی باید توجه ویژه شود، گفت: برای تحقق موفقیت‌آمیز پروژه‌های شهر اسفنجی، باید شش اصل کلیدی به‌صورت هماهنگ و یکپارچه رعایت شوند که نخست، برنامه‌ریزی یکپارچه و چندبُعدی بوده و طراحی باید فراتر از زیرساخت‌های آبی باشد و شامل هماهنگی بین برنامه‌های شهرسازی، حمل‌ونقل، محیط زیست، توسعه پایدار و اجتماعی باشد ضمن اینکه این رویکرد نیازمند چارچوب‌های اجرایی چندوزیری و سیستم‌های مدیریت یکپارچه منابع آب است.

وی با اینکه استفاده از مصالح نفوذپذیر و طراحی فضاهای نفوذپذیر دومین موردی بوده که در پروژه شهرهای اسفنجی نسبت به آن توجه ویژه شود، اظهار کرد: جایگزینی مصالح ناپذیر با سطوح نفوذپذیر در پیاده‌روها، پارکینگ‌ها و فضاهای عمومی، یکی از اولویت‌های فنی اولیه بوده که باید در استانداردهای ساخت و ساز شهری منعکس شود.

مهدنژاد اضافه کرد: سومین مورد قابل توجه در پروژه‌های شهرهای اسفنجی ،حفاظت و احیای اکوسیستم‌های طبیعی بوده که در این رابطه رودخانه‌های طبیعی، تالاب‌ها، دره‌های آبریز و فضاهای سبز موجود باید به‌عنوان اجزای حیاتی سیستم آبی شهر حفظ شوند و نباید تحت فشار تخریب برای توسعه شهری قرار گیرند. 

وی مشارکت جامعه و آگاهی‌بخشی عمومی را در پروژه‌ شهرهای اسفنجی یکی دیگر از موارد ضروری و قابل توجه دانست و خاطرنشان کرد: موفقیت این پروژه‌ها مستلزم تغییر رفتاری و فرهنگی جامعه بوده و آگاهی‌بخشی درباره اهمیت جداسازی آب باران از فاضلاب، استفاده از آب باران برای آبیاری و حفظ باغ‌های بارانی، باید بخشی از برنامه‌های آموزشی و ارتباطات شهری باشد.

 مهدنژاد همچنین کاربرد فناوری‌های هوشمند و داده‌محور را در پروژه‌ شهرهای اسفنجی مهم برشمرد و گفت: استفاده از سنسورهای هوشمند برای اندازه‌گیری رواناب، مدل‌سازی پیش‌بینی بارش و رواناب با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و هوش مصنوعی، و ایجاد سیستم‌های نظارتی بلادرنگ امکان بهینه‌سازی عملکرد سیستم را فراهم می‌کند.

دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری با بیان اینکه پایداری مالی و مکانیزم‌های مالی نوین به عنوان دیگر موارد قابل توچه و ضروری در پروژه شهرهای اسفنجی می‌تواند باشد، اظهار کرد: سرمایه‌گذاری اولیه در این پروژه‌ها نسبتاً بالاست، اما بازده بلندمدت آن (از جمله کاهش خسارات، صرفه‌جویی در هزینه‌های آب و انرژی) بسیار مطلوب بوده و اجرای مکانیزم‌های مالی نوین مانند مالیات سبز، همکاری‌های دولت-خصوصی، صندوق‌های تأمین پایداری شهری و اعتبارات سبز ضروری است.