فرهیختگان نوشت: فرهیختگان: بعد از خروج بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ایران، تروئیکای اروپا، درخواست مذاکره با ایران را مطرح کردند، همزمان تهدید فعال‌سازی ماشه از جانب تروئیکا اوج گرفت. روشن بود که اوج گرفتن این تهدیدها بلافاصله بعد از توقف جنگ، یعنی حالا اروپایی‌ها به‌عنوان بازوی کمکی آمریکا برای اعمال فشار وارد شدند.
کارشناسان می‌گویند قرار گرفتن ایران، ذیل فصل ۷ منشور ملل متحد و بازگشت قطعنامه‌ها علیه ایران، فضا را برای شیطنت و اعمال تجاوز علیه ایران هموارتر می‌کند. برای جلوگیری از فعال‌سازی ماشه تا مهرماه، چند راه و گزینه پیش روی ایران قرار دارد؛ گزینه مذاکره با اروپایی‌ها که در حال حاضر در جریان است، یکی از راه‌حل‌هاست.
گزینه دیگر که ایران بارها تهدید آن را مطرح کرده، خروج از ان‌پی‌تی است اما از آنجا که به لحاظ حقوقی این خروج چندماهی زمان می‌برد، ایران می‌تواند برای استفاده از این تهدید پیش از فعال‌سازی ماشه فرایند حقوقی آن را آغاز کند. گزینه سوم خروج از ساختار حقوقی برجام است، به این معنی که ایران پیش از فعال‌سازی ماشه از برجام خارج شود تا عملاً قابلیت و امکان فعال‌سازی اسنپ‌بک خنثی شود.
برخی کارشناسان این گزینه را مطرح می‌کنند که اگر با توجه به مواضع و رفتارهای کشورهایی مثل انگلیس و فرانسه که عضو برجام هستند، ایران این گزینه را اثبات کند که علاوه برآمریکا آنها نیز به برجام پایبند نبودند، بنابراین برجام از اعتبار ساقط می‌شود و اگر همزمان ایران، روسیه و چین از توافق برجام خارج شوند، می‌تواند یک روزنه حقوقی - سیاسی برای جلوگیری از فعال‌سازی ماشه ایجاد کند، اما به لحاظ حقوقی این موضوع حق وتوی آنها در شورای امنیت را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
بر این اساس، لازم است دو کشور بر مبنای استدلال‌های حقوقی این موضوع را مطرح کنند که امکان حق وتوی آنها سلب نشده و این موضوع نیازمند تدوین قطعنامه‌ای است. با این حال تمام گزینه‌ها در قالب گمان و احتمال مطرح است.
در مورد اینکه در شرایط فعلی کدام یک از این گزینه‌ها امکان‌پذیر است و آیا ایران می‌تواند با خروج از برجام، مانع فعال‌سازی ماشه شود با کارشناسان حقوق بین‌الملل گفت‌وگو کردیم که در ادامه مشروح آن را از نظر می‌گذرانید.
محمدعلی بهمنی‌قاجار، کارشناس حقوق‌بین‌الملل معتقد است که خروج ایران از برجام ممکن است اما چون تمام تعهدات ایران در قطعنامه ۲۳۳۱ آمده، مانع فعال‌سازی ماشه نمی‌شود و معتقد است مناسب‌ترین راه برای جلوگیری از فعال‌سازی ماشه، گفت‌وگو است. در ادامه متن این گفت‌وگو را از نظر می‌گذرانید.
فعال‌سازی ماشه در قطعنامه ۲۳۳۱ هم درج شده است
بهمنی‌قاجار در مورد اینکه خروج ایران از برجام، می‌تواند، مانع فعال‌سازی ماشه شود، گفت: «خروج ایران از برجام نمی‌تواند، مانع مکانیسم ماشه شود، چون ایران متعهد شده و این امر در قطعنامه ۲۳۳۱ شورای امنیت است. بنابراین، چون بر اساس قطعنامه ۲۳۳۱ شورای امنیت است، اصولاً امکان‌پذیر نیست که ایران بگوید که من به قطعنامه شورای امنیت متعهد نیستم. درست است که آمریکا از برجام خارج شده، ولی قطعنامه ۲۳۳۱ در هر حال سر جای خودش است. اینکه عمل آمریکا در خروج یک‌جانبه از برجام، اقدامی متخلفانه و مغایر با حقوق بین‌الملل بوده، اصولاً جای تردید ندارد. چون جدای از اینکه بگوییم برجام یادداشت تفاهم بوده یا معاهده بوده است، حتی اگر بپذیریم که برجام یک یادداشت تفاهم یا یک برنامه عملیاتی بوده و ارزش معاهداتی نداشته و امکان خروج از آن وجود داشت، نمی‌توانیم در این تردید کنیم که قطعنامه ۲۳۳۱ شورای امنیت ــ که عین متن برجام در آن درج شده ــ یک قطعنامه الزام‌آور شورای امنیت بوده است. پس زمانی که الزام‌آور است، همه به آن متعهد هستند، از جمله آمریکا و ایران. حالا اگر فرض کنیم ایران از برجام خارج شود، نمی‌تواند از تعهدات ناشی از قطعنامه شورای امنیت خارج شود. بنابراین، امکان اینکه یک‌جانبه از برجام خارج شود و از این طریق مانع اعمال مکانیسم ماشه شود، وجود ندارد. چون ماشه صرفاً در برجام نیست؛ برجام و هر آنچه در آن است، یعنی مکانیسم ماشه، در قطعنامه ۲۳۳۱ شورای امنیت هم درج شده است».
خروج از ان‌پی‌تی هم راه‌حل دیگری است که بهمنی‌قاجار، در مورد تعلیق ماشه به آن اشاره کرد و توضیح داد: «در مورد خروج از NPT هم همین بحث وجود دارد، یعنی دقت نشده که ما قطعنامه ۲۳۳۱ شورای امنیت را داریم و وقتی این قطعنامه وجود دارد، به اعتبار اینکه عضو NPT بودیم، این قطعنامه شامل حال ما نمی‌شود اما به طور کلی، شامل این قطعنامه می‌شویم. نکته‌ای که وجود دارد این است که اعتبار این قطعنامه یک دوره ۱۰ ساله داشته و به همین دلیل اروپایی‌ها می‌خواهند تا پایان این فاصله ۱۰ ساله مکانیسم ماشه را فعال کنند؛ مگر اینکه دوباره آن را به شورای امنیت ببرند و تمدیدش کنند که ما مخالف این تمدید هستیم».
در قواعد حقوقی، اصل بر شکاکیت است
بهمنی‌قاجار معتقد است، تنها راه‌حل مؤثر برای جلوگیری از ماشه را مذاکره دانست و گفت: «تنها این بحث می‌ماند که مذاکره کنیم، مذاکره‌ای که باید صورت گیرد، باید در چهارچوبی باشد که برجام ایجاد کرده. شما هم موافق بودید؛ یعنی موافق بودید که ایران تا سقف ۳.۶۷ درصد غنی‌سازی داشته باشد. از طرف دیگر، اگر ما تعهداتمان را کاهش دادیم، این کاهش تعهدات ما، اقدام جبرانی بوده در قبال آمریکا که یک‌جانبه از برجام خارج شده است. وگرنه که خودمان ابتدا به ساکن تعهداتمان را کاهش ندادیم؛ بلکه به تدریج و در پاسخ به خروج آمریکا این اقدام را انجام دادیم. حالا اگر آمریکا برگردد و تحریم‌های ما را لغو کند، ما هم دوباره به تعهداتمان برمی‌گردیم. ضمن اینکه محدودیت‌هایی که پذیرفته بودیم، مدت زمان مشخصی داشت و حالا آن مدت گذشته است. حالا برفرض اگر شما نسبت به صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ما تردید دارید؛ این قابل مذاکره است. ما می‌توانیم ثابت کنیم که برنامه‌مان صلح‌آمیز است و با حسن‌نیت هم این را نشان دهیم. چون بارها هم تأکید کردیم که جز برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای چیزی نمی‌خواهیم. پس می‌توانیم این را در قالب مذاکره، اثبات کنیم و در چهارچوب حقوقی‌ای که خود برجام تعیین کرده و در چهارچوب حقوقی‌ای که قطعنامه ۲۳۳۱ شورای امنیت ایجاد کرده و در چهارچوب حقوق و تعهداتی که کشورهای عضو NPT دارند. بر اساس NPT و حقوق بین‌الملل هسته‌ای، اصل بر شکاکیت است نه برائت. شکاکیت به این معناست که کشورهای دیگر می‌توانند تردید کنند و بگویند ما می‌خواهیم راستی‌آزمایی کنیم که شما به تعهداتتان پایبند هستید یا نه. اما در عین حال، کشورهای عضو NPT هم حقوقی دارند. یعنی حق دارند غنی‌سازی داشته باشند و کسی نمی‌تواند مانع این حق شود. پس چیزی که آنها به عنوان اعضای NPT، به عنوان اعضای دائم شورای امنیت، به عنوان طرف‌های ما در برجام، حق دارند این است که نگرانی‌هایشان را در چهارچوب خود برجام مطرح کنند، نه فراتر از آن. پس اگر آنها بیایند بگویند که شما مثلاً در مسائل منطقه‌ای یا موشکی ــ مثل آن چیزی که وزیر خارجه فرانسه گفته ــ باید مذاکره کنید، این خارج از چهارچوب برجام است، خارج از چهارچوب قطعنامه ۲۳۳۱ و خارج از تعهد ما به صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای است و تحمیلی که آنها می‌خواهند به ما اعمال کنند، ما می‌توانیم بر اساس حقوق بین‌الملل بگوییم که شما نمی‌توانید چنین تحمیلی به ما داشته باشید.»
تأکید برصلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای با مذاکره راهی برای جلوگیری از فعال‌سازی ماشه
بهمنی‌قاجار معتقد است به جای خروج از برجام، می‌توان، اقدامات دیگری انجام داد و گفت: «اما در مقابل، ما می‌توانیم کاری کنیم که این وضعیت ایجاد نشود. در واقع، بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای‌مان تأکید کنیم و تأکید مؤکد داشته باشیم که ما جز برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای، برنامه دیگری نداریم. در واقع، اگر چین و روسیه نتوانند مانع شوند، ممکن است این‌ها مکانیسم ماشه را علیه ما فعال کنند. فعال شدن این مکانیسم قطعاً برای ما تبعات اقتصادی، سیاسی و حتی اجتماعی خواهد داشت. در چنین شرایطی، اگر ما بیاییم و با در نظر گرفتن مصلحت و شرایط خاصی که جامعه جهانی دارد - و در شرایطی که رئیس‌جمهوری مانند ترامپ در آمریکا سر کار آمده و از زور به‌صورت عریان در روابط بین‌الملل استفاده می‌کند - اگر ما بیاییم و به مصلحت بگوییم که فرضاً غنی‌سازی را تعلیق می‌کنیم (چراکه گفته شده اصولاً برنامه غنی‌سازی ما بعد از این حملات آمریکا متوقف شده)، اگر چنین چیزی را اعلام کنیم و فعلاً غنی‌سازی را تعلیق یا متوقف کنیم و بگوییم غنی‌سازی متوقف شده، آیا بعداً می‌توانیم دوباره غنی‌سازی را از سر بگیریم؟ بله، می‌توانیم دوباره از سر بگیریم. به چه دلیل می‌توانیم؟ به دلیل اینکه این اقدام، مغایر با تعهدات بین‌المللی ما نیست.»
خروج از برجام فایده‌ای برای ما ندارد
بهمنی قاجار به این موضوع اشاره کرد که خروج ایران از برجام، ممکن است اما فایده‌ای ندارد و گفت: «ما می‌توانیم از برجام خارج شویم، قطعاً. اما فایده‌ای برای‌مان ندارد. چون قطعنامه ۲۳۳۱ مربوط به شورای امنیت است. حالا این قطعنامه ۲۳۳۱ هم همان مکانیسم ماشه و تمام مفاد برجام را تعریف کرده و خودش یک قطعنامه است. پس با توجه به این موضوع، برای ما فایده‌ای ندارد. یعنی خروج از برجام ما را از مکانیسم ماشه نجات نمی‌دهد. در بحث فعال‌سازی و زمان خریدن و این‌ها، من می‌گویم که ما الان می‌توانیم مسئله تحریم‌ها را مطرح کنیم. تحریم‌هایی که علیه ما فعال خواهد شد، فقط بحث بازگشت به تحریم‌ها نیست. بحث این است که ما می‌رویم زیر فصل هفت منشور ملل متحد. وقتی برویم زیر فصل هفت منشور ملل متحد، یعنی می‌گویند ایران تهدیدی برای صلح و امنیت بین‌المللی است. وقتی بگویند ایران تهدیدی برای صلح و امنیت بین‌المللی است، اقدامات خصمانه علیه ایران از نظر حقوقی خیلی راحت‌تر انجام می‌شود. باز هم شاید غیرقانونی باشد، ولی زمینه‌اش خیلی ساده‌تر می‌شود که به آن اقدامات دست بزنند. برای اینکه این وضعیت را از بین ببریم، اگر به‌صورت یک‌جانبه و بدون نیاز به قطعنامه شورای امنیت، تعهداتی را بپذیریم. می‌توانیم سه یا چهار سال بعد، آن تعهد یک‌جانبه را لغو کنیم. چون خودمان آن تعهد را بر عهده گرفته‌ایم، این فشار از کشور خارج می‌شود و سه یا چهار سال بعد، می‌توانیم آن تعهد یک‌جانبه را لغو کنیم.»
محمداسماعیلی، کارشناس حقوق بین‌الملل، معتقد است خروج ایران از برجام نمی‌تواند مانع مؤثر و کارآمدی برای جلوگیری از فعال‌سازی مکانیسم ماشه باشد، او تأکید کرد که اقدامات حقوقی، زمان مشخص دارند و بهترین زمان خروج ایران از برجام بعد از خروج ترامپ بود و الان اروپایی‌ها تنها به دنبال اثبات عدم پایبندی ایران هستند و خروج از برجام نمی‌تواند، کارآمد باشد. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را از نظر می‌گذرانید.
اروپا بازوی حقوقی آمریکا علیه ایران
اسماعیلی ابتدا به این موضوع اشاره کرد که اروپا در حال حاضر تلاش می‌کند به عنوان بازوی حقوقی آمریکا به ایران فشار وارد کند و گفت: «دو، سه نکته در مورد بحث اسنپ‌بک یا فضایی به‌عنوان برجامی که به پایان ۱۰ ساله خودش نزدیک می‌شود، می‌بایست، مدنظر قرار داد. اولین موضوع این است که یکی از اهداف مهم کشورهای اروپایی، فرانسه، انگلیس و آلمان از تلاش برای احیای اسنپ‌بک، طبق ماده ۳۶ و ۳۷ برجام، این است که اروپا تلقی و نگرشی دارد مبنی بر اینکه از معادلات منطقی و جهانی با محوریت ایران، توسط ایالات متحده آمریکا کنار گذاشته شده و برای جبران طردی که اتفاق افتاده تلاش می‌کند، از آن‌طرف هم فشار حداکثری در شورای امنیت به ایران بیاورد، تا بتواند این مکانیزم و این ظرفیت را فعال کند و مثل بازوی حقوقی ایالات متحده آمریکا که از برجام خارج شده، عمل کند و هم جایگاه از دست‌رفته خودش را تقویت کند.»
اسنپ‌بک تأکید ماده ۳۶ و ۳۷ برجام
اقدام حقوقی اروپا علیه ایران و برای فعال‌سازی ماشه، ذیل ماده‌های ۳۶ و ۳۷ برجام است، اسماعیلی در مورد سازوکار فعال‌سازی ماشه، توضیح داد: «در واقع اینکه اسنپ‌بک، چطور می‌خواهد اتفاق بیفتد و زمینه حقوقی‌اش به همان ماده ۳۶ و ۳۷ مربوط است. ماده ۳۶، ۳۷ یا پیوست ۴ که به نظام حل‌وفصل اختلافات برجام، معروف است، یک مسیر چهارگانه‌ای یا حرکت پلکانی را برای حل‌وفصل اختلافات، معرفی کرده است. اول: حل و فصل اختلافات در سطح معاونین. ایران، ماده ۳۷ و پیوست چهار برجام می‌گوید که اولین گام این است. دومین گام گفته اگر اختلاف فی‌مابین حل نشد، این کمیسیون در سطح وزرا برگزار شود و گام سوم کمیته‌ای با رأی مشورتی و گام چهارم شورای امنیت. چنانچه به‌قول ماده ۳۶ و ۳۷، اگر عدم پایبندی اساسی ایران را ببینند، می‌توانند نهایتاً پرونده ایران را از طریق شورای امنیت فعال کنند و طی بازه ۳۰ روزه، در واقع تمام شش تا قطعنامه را برگردانند.»
اسماعیلی مروری هم بر عدم پایبندی آمریکایی‌ها به برجام داشت و توضیح داد: «قبل از اینکه ایران عدم پایبندی اساسی به برجام، داشته باشد، ما باید ببینیم ابتدا رفتار آمریکا از ۲۳ تیر ۱۳۹۴ تا ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ که ترامپ از برجام خارج شد چطور بوده است. در این بازه زمانی، ایالات متحده آمریکا با قوانینی مثل کاتسا، آیسا و قانون دیگر، قانون محدودیت ورود شهروندان ۳۸ کشور به ایالات متحده، از جمله ایران عملاً برجام را نقض کرد. پس یک حسن نیت ذیل کنوانسیون ۱۹۶۹ وین از سمت ایالات متحده آمریکا در رابطه با برجام کاملاً نقض شد. حسن نیتی که نه‌تنها در وین هست (در مورد حقوق معاهدات) بلکه از اصول کلی حقوق بین‌الملل است. دقیقاً همین رفتار در کشورهای اروپایی هم تکرار شد. کشورهای اروپایی، هدف اصلی ایران را از اینکه تحریم‌ها علیه ایران رفع شود، لغو شود یا دست‌کم تعلیق شود، نادیده گرفتند.»
خروج از برجام دستاوردی برای ایران ندارد
اسماعیلی در پاسخ به این سؤال که ایران می‌تواند برای جلوگیری از فعال‌سازی ماشه، از برجام خارج شود، گفت: «بر اساس ماده ۳۶ و ۳۷ برجام، مبنای اینکه ایران بعضی از تعهداتش را در طول چند سال اخیر، متوقف کرده است، با استناد به همین ماده بوده است. اما نمی‌توان مبنای حقوقی پیدا کرد که ایران می‌تواند خروج پیدا کند و در واقعیت این راهکار چندان عقلانی به‌نظر نمی‌رسد. متن برجام می‌گوید که اگر ایران عدم پایبندی اساسی داشته باشد، الان مگر برایشان فرقی می‌کند که ایران از برجام خارج شده باشد کاغذی یا عملی؟ آنها دنبال این کلیدواژه‌اند: «عدم پایبندی ایران به تعهدات.» بر اساس تلقی آمریکا و اروپا، ایران همین الان که در برجام است، تعهداتش را انجام نمی‌دهد. حالا اگر خارج شود، چه دستاوردی برای ما می‌تواند، داشته باشد؟ این موضوع که خروج از برجام می‌تواند مانع فعال‌سازی ماشه شود، کمی محل تردید است. برمبنای عدم پایبندی اروپا به برجام، ما اروپا را برای اینکه بخواهد اسنپ‌بک را فعال کند، به لحاظ حقوقی بی‌اعتبار می‌دانیم اما در مورد خروج از برجام باید بگوییم که ما یک متن داریم و یک روح حاکم بر متن. به‌نظر نمی‌رسد خروج از برجام، آورده ملموسی برای ایران داشته باشد.»
بهترین زمان خروج از برجام، بعد از خروج ترامپ بود
بهترین زمان خروج ایران از برجام، بعد از خروج آمریکا بود، اسماعیلی به این موضوع اشاره کرد و در مورد بهترین راهکارها برای جلوگیری از فعال‌سازی ماشه، گفت: «بهترین زمانی که ایران می‌توانست، آفات ناشی از برجام را به حداقل ممکن برساند، روزی بود که ترامپ از برجام خارج شد. ایران باید همان روز خارج می‌شد. حقوق و رفتارهای حقوقی با در نظر گرفتن زمان، بسیار حائز اهمیت هستند. بعضی‌هایشان مشمول مرور زمان می‌شوند و به نظر من این اتفاق افتاده است. الان باید با یک احتیاط جلو برویم، در حال حاضر اینکه فعالیت با آژانس تعلیق شده، بهتر از خروج است. چون هر تصمیم‌گیری می‌تواند برای جامعه ایرانی، ابعاد نظامی به همراه بیاورد و تصمیم تعلیق تصمیم خوبی بود، علی‌رغم اینکه دیر بود. در حال حاضر تصمیم‌گیری در مورد تعلیق همکاری با ان‌پی‌تی، خوب است اما می‌توانیم بعد از دخیل کردن ملاحظات امنیتی، سیاسی، دفاعی و مواردی از این‌دست، این تعلیق را تبدیل به خروج کنیم. ادامه‌دار شدن و گفت‌وگوی زیاد با آمریکا نیز اتفاقاً بازی کردن در زمین اروپاست. چون اروپا همین را می‌خواهد که محور تحولات مربوط به فعالیت هسته‌ای ایران باشد و خودش را محور بازی حقوقی آمریکا قرار بدهد. اما باید به این نکته توجه کنیم که خروج از برجام بد نیست اما نمی‌تواند مانع فعال‌سازی بشود. اتفاقاً خروج از برجام خوب است. اصلاً چرا شما در یک توافق می‌مانید که اهداف اولیه، ثانویه و ثالثش را به آن دست پیدا نکردید. خروج از برجام بد نیست. اما نمی‌تواند مانع مثبتی برای جلوگیری از فعال‌سازی اسنپ‌بک باشد. شاید در دستگاه دیپلماسی یک مقدار تصمیمات دیپلماتیک به تصمیمات حقوقی چربید، اینجا نباید این اتفاق بیفتد و باید دقت کرد.»
شش قطعنامه علیه ایران در این ۱۰ سال حتی تضعیف هم نشدند
اسماعیلی معتقد است، فعال‌سازی مکانیسم ماشه، برای ایران به لحاظ اقتصادی و سیاسی تأثیر چندانی دارد و گفت: «همان‌طور که برخی دوستان هم گفتند، احیای شش قطعنامه آثار چندانی ندارد. چون واقعاً و منصفانه طی ۱۰ سال اخیر، هیچ‌موقع قطعنامه تعلیق نشده، چه برسد به لغو. دلیل آن هم روشن است، هیچ‌کدام از تحریم‌هایی که در دل قطعنامه ۱۹۲۹ آمده، تعلیق نشده که بابت احیا شدنش ناراحت باشیم، حتماً آثار روانی و اجتماعی برای جامعه به همراه خواهد داشت، اما آثار حقوقی و سیاسی آنچنانی به همراه نخواهد داشت. چراکه چیزی که در متن این قطعنامه‌ها آمده در ۱۰ سال اخیر، تضعیف نشده است.»
