سامانه هوشمند مشاهدات ماهواره‌ای (سهم) که توسط شرکت دانش‌بنیان «تیزنگر» توسعه یافته، گزارش وضعیت ۱۲ سد مهم کشور را طی ۹ سال بررسی کرده است و از کم‌آبی گسترده در سدها خبر می‌دهد.
به گزارش دیجیاتو، در یکی از پروژه‌های سامانه سهم، وضعیت ۱۲ سد مهم ایران در بازه ۸ساله از سال ۱۳۹۶ تا ابتدای خرداد ۱۴۰۴ به‌صورت مستمر و ماهواره‌ای مورد پایش قرار گرفته است. این پایش شامل بررسی دقیق تغییرات سطح آب سدها، روندهای کاهشی یا افزایشی منابع ذخیره شده و تحلیل مقایسه‌ای در بازه‌های زمانی مختلف بوده است.
در این بررسی از ۱۲ سد، سطح آب ۱۰ سد نسبت به سال ۹۶، کاهش داشته است. بیشترین کاهش در سد لار صورت داده و مساحت آن از ۸۸۳۱۳۳۶ (متر مربع) در سال ۹۶، به ۳۷۶۲۳۴۱ (متر مربع) رسیده است. این درصد تغییر نسبت به سال ۹۶، کاهش ۵۷/۳ درصدی است و وضعیت بحرانی این سد را در گذر زمان نمایان می‌کند. سد لار به عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع تامین‌کننده آب تهران، نقش اساسی را در میان سدهای مهم ایفا می‌کند و کم آبی این سد، می‌تواند یک زنگ خطر برای تامین آب تهران باشد.
سد امیر کبیر نیز به عنوان یکی از سدهای مهم در تامین آب، از سال ۹۶ تا سال ۱۴۰۰، تنها ۷ دهم درصد کاهش داشته است، در صورتی که گزارش سهم نشان می‌دهد سطح آب ۱۴۰۴ در مقایسه با سال ۹۶، کاهش ۴۶/۶ درصدی داشته و این عدد از کم‌شدن عظیم سطح آب تنها در چهار سال خبر می‌دهد.
برخلاف سد امیر کبیر که در طول چهار سال کاهش زیادی داشته است، سد کرخه در طول نه سال درگیر کاهش سطح آب بوده است. سد کرخه در سال ۱۴۰۰، تا ۳۲/۷ درصد کاهش پیدا کرده و در انتهای اردیبهشت امسال این سد کاهش ۵۵/۸ درصدی را تجربه کرده است.
«یاسر عشورزاده»، مدیر عامل تیزنگر، درباره این کاهش آب توضیح می‌دهد: «روند کاهش سطح آب در بسیاری از سدها مثل سد لار، کرخه و امیرکبیر (کرج) همچنان ادامه دارد و این نشان‌دهنده چالش‌های ساختاری در مدیریت منابع آب و تغییرات اقلیمی است. البته سدهایی مثل سیمره و کارون در شرایط بهتری هستند و رشد حجم آب داشته‌اند، اما این موارد استثنا به شمار می‌روند و بهبود کلی وضعیت سدها بدون اقدامات جدی و پایدار به‌دست نمی‌آید.»
عشورزاده در گفتگو با دیجیاتو، معتقد است: «نشانه‌هایی از بهبود زمانی دیده می‌شود که علاوه بر بارش‌های متناسب، پروژه‌های زیرساختی مثل بهسازی خطوط انتقال آب، کاهش نشت، و مدیریت مصرف اجرا شود.»
مسئله کمبود آب در تابستان امسال، تبدیل به یک موضوع مهم در رسانه‌ها شده و مسئولان خبر از وقوع یک بحران در این زمینه می‌دهند. توجه مسئولین و رسانه‌ها و همچنین کاهش یا قطعی آب در کشور، باعث ایجاد یک نگرانی برای مردم شده است. عشورزاده با توجه به بررسی‌های سامانه سهم، می‌گوید وضعیت کم آبی ممکن است جدی‌تر از چیزی باشد که از رسانه‌ها یا مسئولین می‌شنویم: «تحلیل‌های ما با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و پایش سامانه‌های مختلف نشان می‌دهد که وضعیت کم‌آبی سدها بسیار جدی‌تر از برخی بازتاب‌های رسانه‌ای یا سخنان مسئولین است. برای مثال سد لار که حدود ۳۰ درصد آب شرب تهران را تامین می‌کند، بیش از ۵۵ درصد کاهش حجم آب نسبت به تیر ۱۳۹۹ داشته است که این مقدار بسیار بحرانی است. بنابراین کمبود آب در سدها نه تنها واقعی است، بلکه در برخی موارد ممکن است حتی کمتر از میزان واقعی گزارش شود.»
کارشناسان اعلام کرده‌اند که مصرف آب شهری تنها ۸/۲ درصد از سهم آب شرب است و این سرانه در مصارف کشاورزی به ۸۰ درصد می‌رسد. با این حال مسائل دیگری مانند نشت آب و رسوب سدها، به کاهش سطح آب، سرعت بیشتری بخشیده است. عشورزاده در مورد این عوامل جانبی توضیح می‌دهد: «نشت آب در سد لار هنوز حل نشده و به کاهش حجم آب دامن زده است. همچنین انباشت رسوب در کف سد امیرکبیر باعث کاهش ظرفیت مخزن شده و عدم نوسازی تونل انتقال آب هم بر کاهش تامین آب موثر است. از سوی دیگر، آبیاری غیرکارآمد و مصرف کشاورزی بیش از حد، به‌ویژه در مناطق اطراف سد ماملو، فشار زیادی روی منابع آب وارد می‌کند. این عوامل ترکیبی باعث می‌شود وضعیت کم‌آبی تشدید شود و مدیریت منابع آب پیچیده‌تر شود.»
تحلیل و داده‌های به دست آمده از گزارش سهم، می‌تواند در مدیریت و اطلاع از وضعیت به‌روز سدها یاری‌رسان باشد. مدیرعامل تیزنگر معتقد است که استفاده از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، این امکان را ایجاد کرده تا مدیریت منابع به صورت پیشگیرانه و استراتژیک انجام شود، به جای اینکه مدیران تنها به بحران‌ها واکنش نشان دهند.
او در ادامه گفتگو به فناوری فضایی و از امکانات حاصل از این فناوری می‌پردازد: «پایش ماهواره‌ای می‌تواند نشت‌های پنهان آب در سدها را کشف کند، یا تغییرات پوشش گیاهی و مصرف آب در بخش کشاورزی را اندازه‌گیری کند، که در مدیریت بهینه مصرف آب بسیار موثر است.»
به گفته کارشناسان، مسئله کمبود آب در کشور، تنها یک مشکل به وجود آمده از مصرف بالا نیست و عوامل بسیاری دست به دست هم داده‌اند تا بحران آب، به این حد گسترده شود. سالیان بسیاری است که مسئولان کشور از کمبود آب خبر می‌دهند اما تا به امروز جلوی این بحران گرفته نشده و گزارش سهم می‌تواند تاییدی بر این موضوع باشد. سیستم‌های کشاورزی کشور، در بسیاری از مناطق همچنان به صورت سنتی اجرا می‌شود و تا زمانی که تحولی در این سیستم رخ ندهد، شاهد هدررفت آب به شکل گسترده خواهیم بود.
عشورزاده در این زمینه خاطرنشان می‌کند: «بحران آب در کشور ما، فراتر از کمبود بارش، ناشی از ضعف‌های زیرساختی و ناکارآمدی در مدیریت منابع است. فرسودگی و انباشت رسوب در سدها، نشت‌های پنهان و شبکه‌های انتقال قدیمی، ظرفیت ذخیره و انتقال آب را به‌شدت کاهش داده‌اند. در کنار این، کشاورزی سنتی و پرمصرف سهم بزرگی در هدررفت منابع دارد، آن هم در شرایطی که منابع آب زیرزمینی نیز در معرض فروچاله و افت سطح قرار گرفته‌اند.»
از آن جایی که عمده آب کشور صرف مصارف کشاورزی می‌شود، تحولی فناورانه می‌تواند راه حلی اساسی برای کمبود آب باشد. از دیدگاه عشورزاده، رصد ماهواره‌ای نه تنها برای کشاورزی دقیق (Precision Agriculture) کارآمد است، بلکه می‌تواند تحولی اساسی در مدیریت آب ایجاد کند. به اعتقاد او: «پایش مستمر منابع آبی با داده‌های ماهواره‌ای، رصد دقیق تغییرات سدها و الگوهای مصرف، و تحلیل این داده‌ها با کمک هوش مصنوعی، امکان مدیریت پیشگیرانه، دقیق و علمی را فراهم می‌کند. سامانه «سهم» نمونه‌ای از این ظرفیت است که با ترکیب اطلاعات فضایی و زمین‌پایه، می‌تواند هم کشاورزی هوشمند را سامان دهد و هم هشدارهای لازم برای تصمیم‌گیری به‌موقع در اختیار نهادهای مدیریتی قرار دهد.»
کاهش کمبود آب در کشور و اشاره به رسیدن «روز صفر آب» یک سوال را پررنگ می‌کند: آیا با بی‌آبی گسترده مواجه خواهیم شد؟ مدیرعامل تیزنگر تاکید دارد که با این وضعیت روبه‌رو نیستیم و بحران آب چیزی نیست که وضعیت سدها تنها آن را نمایان کند. او ادامه می‌دهد: «قرار نیست ایران به‌طور کامل خشک و بی‌آب شود، و قرار نیست سدها به‌طور کامل خالی بمانند تا بگوییم «بحران آب» داریم. بحران، زمانی شکل می‌گیرد که منابع محدود را به‌درستی مدیریت نکنیم. بنابراین مسئله اصلی، کمبود مطلق نیست، بلکه ضعف در برنامه‌ریزی، بهره‌برداری و توزیع است.»
عشورزاده در ادامه به الگو گرفتن از کشورهای مختلف اشاره کرده و می‌گوید: «در کشورهای پیشرفته‌ای مانند استرالیا، اسپانیا و ایالت‌هایی چون کالیفرنیا، تجربیات موفقی در مقابله با بحران آب وجود دارد: آمایش سرزمینی دقیق، استفاده از پساب تصفیه‌شده، بازچرخانی آب، توسعه کشاورزی با مصرف بهینه و اتکا به سیستم‌های رصد پیشرفته، همگی نقش‌آفرین بوده‌اند.»
با توجه به داده‌های سامانه سهم و تحلیل عشورزاده، آینده آب ایران به تصمیمات و اقدامات امروز بستگی دارد. آب به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع اساسی برای ادامه حیات و چرخه زندگی، نیازمند استفاده درست و تصمیمات حساب‌شده است. عشورزاده در پایان صحبت‌های خود بیان کرد: «تا زمانی که از منابع موجود به‌درستی استفاده نکنیم، حتی افزایش بارش هم مشکل ما را حل نخواهد کرد. و برعکس، اگر بهینه‌سازی و هوشمندسازی مصرف را در پیش بگیریم، حتی با منابع محدود هم می‌توان آینده‌ای قابل‌اتکا برای امنیت آبی کشور ساخت.»
