به گزارش اقتصادنیوز، گزارش پیش‌رو با بررسی فنی شاخص هش‌ریت، داده‌های شبکه بلاک‌چین و روایت‌های رسمی، تلاش می‌کند تصویر واقعی‌تری از سهم ایران در ماینینگ و نقش آن در ناترازی برق کشور ارائه دهد؛ تصویری که با روایت رسمی که دولت سعی دارد در ذهن مردم جا بیندازد، فاصله زیادی دارد.
"مجتبی آستانه" در شماره 597 هفته نامه تجارت فردا نوشت؛ استخراج بیت کوین همزمان با قطع یک‌هفته‌ای اینترنت در ایران چه تغییراتی داشت؟ این یکی از پرتکرارترین سوالات در میان کاربران شبکه‌های اجتماعی پس از اتصال دوباره اینترنت بود. طی چند سال گذشته و با اوج گرفتن خاموشی‌ها در ایران، همواره انگشت اتهام به سمت ماینینگ بیت‌کوین بوده است. دولتمردان سعی کرده‌اند بخش زیادی از ناترازی برق را به گردن ماینرهای غیرقانونی بیندازند، اما افرادی که به صورت قانونی در این حوزه فعالیت می‌کنند نظر دیگری دارند.
چند روز پس از آغاز جنگ تحمیلی از سوی اسرائیل، دولت تصمیم گرفت اینترنت را در سراسر کشور قطع کند. پس از یک هفته و اتصال مجدد اینترنت در اوایل تیرماه، تصویری درباره کاهش هش‌ریت بیت‌کوین در این بازه زمانی از سوی کاربری در شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر سابق) منتشر شد. این تصویر نشان می‌داد همزمان با قطع اینترنت در ایران، هش‌ریت بیت‌کوین نیز کاهش پنج‌درصدی داشته است. برخی کاربران، با استناد به این نمودار، مدعی شدند که «قطع اینترنت ایران» عامل این افت بوده و همین موضوع را نشانه‌ای از سهم عظیم ایران در استخراج بیت‌کوین دانستند؛ سهمی که به باور آنان در بحران ناترازی برق کشور نیز نقش مهمی دارد.
افراد با اشاره به اینکه در یک هفته گذشته نیز خبری از خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده نبود، نتیجه گرفتند که استدلالشان درباره اثر ماینینگ بر ناترازی برق درست است. این در حالی بود که به علت جنگ، فعالیت بسیاری از کارخانه‌ها و صنعتگران متوقف شده بود و این کاهش مصرف انرژی نقش بسزایی در پایان موقتی خاموشی‌ها داشت. البته در این مدت انگشت اتهام مردم نه به سمت ماینرهای خانگی و روستایی، بلکه به سمت برخی نهادهای غیرخصوصی رفت. حاشیه‌های کشف ماینرهای غیرمجازی از ساختمان شرکت بورس تهران در سال 1400 هنوز در خاطر مردم باقی مانده و آنها معتقدند نهادهای دیگری نیز ممکن است هنوز مشغول به این کار باشند.
انتشار کاهش هش‌ریت بیت‌کوین با واکنش وزیر نیرو نیز همراه شد. «عباس علی‌آبادی» در مراسم بهره‌برداری از یک نیروگاه خورشیدی اعلام کرد، در روزهایی که اینترنت قطع شد، پنج درصد تولید بیت‌کوین کاهش پیدا کرده است. او این موضوع را نشان‌دهنده استفاده غیرقانونی افراد از برق دانست. وزیر نیرو اقدام این افراد را به مکیدن خون ملت تشبیه کرد و گفت، مردم باید در شناسایی این افراد دولت را یاری کنند. به گفته وی تاکنون 1800 مگاوات استخراج غیرقانونی رمزارز شناسایی شده که بیش از نیمی از ماینرهای غیرقانونی جمع‌آوری شده‌اند. یک روز پس از این اظهارات، «محمد اله‌داد»، معاون انتقال و تجارت خارجی شرکت توانیر و مجری طرح مدیریت مصرف برق در حوزه رمزارزها اعلام کرد، ماینرهای غیرمجاز سالانه بیش از دو میلیارد دلار به صنعت برق کشور خسارت می‌زنند.
او با توضیح اینکه هر دستگاه ماینر متوسط 5/3 کیلووات‌درساعت برق مصرف می‌کند که معادل حدود 80 کیلووات‌ساعت در شبانه‌روز است، گفت این دستگاه‌های غیرمجاز از برق یارانه‌ای استفاده می‌کنند و برآوردها نشان می‌دهد فعالیت ماینرهای غیرمجاز سالانه بیش از دو میلیارد دلار زیان اقتصادی به کشور می‌زند. اله‌داد تاکید کرد برخورد با استخراج غیرقانونی رمزارزها همچنان از اولویت‌های جدی صنعت برق در مسیر مدیریت بار و صیانت از منابع ملی است.
هش‌ریت (Hashrate) یا نرخ هش، واحدی برای اندازه‌گیری قدرت پردازش ماینر در فرآیند استخراج ارز دیجیتال است. در واقع این رقم نشان می‌دهد سرعت انجام محاسبات یک دستگاه ماینر چقدر است و در چه مدتی می‌تواند مسئله‌های ریاضی مرتبط با استخراج رمزارز را حل کند. در شبکه بیت‌کوین ماینرها باید معادلات پیچیده‌ای را حل کنند تا بلاک‌های حاوی تراکنش‌های تاییدشده را به بلاک‌چین اضافه کنند. این معادلات به صورت آزمون و خطا انجام می‌شود و هر بار که دستگاه بتواند مقدار صحیح هش را پیدا کند، بلاکی جدید تولید شده و پاداشی دریافت می‌شود. در واقع این شاخص نشان‌دهنده تعداد دفعاتی است که یک دستگاه می‌تواند یک عملیات هشینگ را در یک ثانیه انجام دهد.
محاسبه هش‌ریت نیز به این صورت است که هش‌هایی را که در یک بازه زمانی مشخص تولید شده‌اند، بر مدت زمان انجام آن تقسیم می‌کنند. این محاسبات معمولاً به‌صورت خودکار از طریق نرم‌افزارهای استخراج انجام می‌شود و معیار عملکرد اصلی ماینرهاست. هرچه این نرخ هش بالاتر باشد، شانس استخراج موفق یک بلاک در بلاک‌چین و دریافت پاداش بیشتر خواهد بود. طبق این توضیحات، هش‌ریت یک مفهوم ذهنی است، نه واقعی. شبکه بیت‌کوین از روی زمان تولید بلاک‌ها، سختی شبکه را تنظیم می‌کند و براساس آن نیز تخمین می‌زند که چه میزان قدرت پردازشی در حال فعالیت است.
این عدد قدرت پردازشی البته به اعتقاد کارشناسان و فعالان این حوزه دقت لازم را ندارد؛ چراکه «شانس» در تغییر هش‌ریت کاملاً دخیل است. فرض کنید در یک بازه کوتاه مثلاً 10دقیقه‌ای، به‌طور اتفاقی تعداد بلاک‌های زیادی استخراج و در نتیجه تراکنش‌های بیشتری تایید شوند، این موضوع موجب افزایش سختی شبکه می‌شود که نتیجه آن نیز افزایش هش‌ریت است. بنابراین فعالان حوزه ماینینگ به هیچ عنوان هش‌ریت را مفهوم دقیقی برای اندازه‌گیری قدرت پردازشی به‌خصوص در بازه‌های کوتاه‌مدت، مثلاً یک هفته تا 10 روز نمی‌دانند. برای اثبات ادعای خود نیز افراد را به نمودار هش‌ریت در بازه‌های کوتاه ارجاع می‌دهند که نوسان بسیاری دارد. نوسانی که هیچ توضیح منطقی درباره آن وجود ندارد.
به‌طور مثال نمی‌توان این کاهش و افزایش مقطعی را به راحتی با قیمت بیت‌کوین یا هر عامل دیگری مقایسه کرد؛ چرایی این امر نیز به همان مسئله شانس بازمی‌گردد. بنابراین نمودار هش‌ریت تنها در بازه‌های بلندمدت مثل سالانه قابل توجیه است. با این تعریف می‌توان فهمید که اظهارات وزیر نیرو درباره استخراج بیت‌کوین دقیق نیست. او به جای استفاده از لفظ کاهش هش‌ریت، مستقیماً به کاهش پنج‌درصدی تولید بیت‌کوین اشاره می‌کند که سخنی نادقیق است. درست است که کاهش هش‌ریت می‌تواند به‌طور بالقوه به کاهش استخراج بیت‌کوین منجر شود، اما این یک رابطه خطی و مستقیم نیست.
عواملی مانند قیمت بیت‌کوین و هزینه‌های استخراج روی تغییرات هش‌ریت اثرگذار هستند. اگر قیمت بیت‌کوین کاهش یابد، ماینینگ در برخی کشورها برای مدت کوتاهی صرفه اقتصادی ندارد و همین امر به کاهش هش‌ریت منجر می‌شود. اتفاقی که دقیقاً در یک هفته قطعی اینترنت در ایران رخ داد و شاهد نزولی شدن قیمت رمزارزها و بیت‌کوین بودیم. علاوه بر اثرگذاری قیمت، بحث هزینه‌های استخراج نیز در به‌صرفه‌بودن ماینینگ مطرح است. در اواخر بهار و تابستان امسال، شاهد موج گرما در آمریکای شمالی بودیم، اتفاقی که قیمت برق را در این کشور افزایش داده و در نتیجه ماینینگ در آمریکا را بسیار پرهزینه کرد.
به همین علت نیز بخش قابل توجهی از مزارع استخراج بیت‌کوین غیرفعال شده و هش‌ریت را نیز کاهش داده است. سودآوری ماینینگ بیت‌کوین در آمریکا به الگوهای فصلی آب‌و‌هوا وابسته است. شرایط پویای بازار انرژی در این کشور و موج گرمای تابستان موجب افزایش قابل توجه قیمت برق شد. در نتیجه هزینه‌های عملیاتی مزارع استخراج رمزارز نیز افزایش قابل توجهی داشته و حاشیه سود آنها را به‌شدت کاهش داد.
این نکته را باید در نظر گرفت که هش‌ریت جهانی قبل از قطعی گسترده اینترنت در ایران نیز کاهش قابل توجهی داشت. موضوعی که کمتر کسی در این دوران به آن اشاره کرده است. آن‌طور که اعلام شده، تا قبل از اعمال قطع کامل اینترنت، نرخ هش بیت‌کوین بیش از شش درصد کاهش یافته بود. بنابراین در حالی که قطع اینترنت باعث اختلال محلی در فرآیند ماینینگ شد، اما نمی‌توان کل نزول هش‌ریت را به این ماجرا ربط داد.
به نظر می‌رسد حساسیت اکوسیستم استخراج جهانی به شرایط اقتصادی و محیطی گسترده‌تر، محرک اساسی‌تری نسبت به رویدادهای ژئوپولیتیک به تنهایی است. هش‌ریت کلی شبکه بیت‌کوین به‌طور بنیادی‌تر تحت تاثیر انگیزه‌های اقتصادی ذاتی و پویایی بازار انرژی جهانی قرار دارد.
کارشناسان و فعالان حوزه ماینینگ معتقدند قطع اینترنت در ایران و قطع اتصال ماینرهای غیرمجاز به استخرهای ماینینگ، هش‌ریت بیت‌کوین را بین یک تا سه درصد کاهش داده است. براساس ماینرهای موجود در بازار جهانی، قدرت پردازشی، بازدهی و مصرف برق آنها، می‌توان تقریباً مصرف برق غیرمجاز در شبکه را براساس کاهش اخیر هش‌ریت تخمین زد. اقدامی که رئیس کارگروه استخراج انجمن بلاک‌چین چندی پیش انجام داد و سناریوهایی را درباره اثر احتمالی ماینرهای داخل ایران در افت هش‌ریت مطرح کرد.
محاسبات او نشان می‌داد کمتر از یک میلیون ماینر غیرمجاز در کشور فعال هستند که برق مصرفی آنها کمتر از دو هزار مگاوات است. یادآور می‌شود طبق قوانین کشور، مزارع استخراجی که به صورت قانونی در ایران فعالیت می‌کنند، با شروع بحران انرژی در کشور و خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده، تعطیل می‌شوند. بنابراین آنها هیچ سهمی در کاهش هش‌ریت اخیر ندارند.
انجمن بلاک‌چین ایران، ابتدای امسال بیانیه‌ای را منتشر کرد و هشدار داد با توجه به جهش بی‌سابقه نرخ ارز در داخل کشور و رشد فزاینده قیمت جهانی بیت‌کوین، موج جدیدی از تقاضا برای استخراج رمزارز در کشور شکل خواهد گرفت. این انجمن هشدار داد در صورت تداوم سیاست‌های محدودکننده برای مراکز مجاز و عدم اجرای کامل مصوبات هیات وزیران از سوی دستگاه‌های اجرایی، افزایش بی‌رویه و کنترل‌نشده استخراج غیرمجاز و تعطیلی مراکز استخراج مجاز رخ خواهد داد. به باور اعضای انجمن بلاک‌چین، ادامه این روند می‌تواند به تشدید ناترازی برق و افزایش خاموشی‌ها در تابستان 1404 و از بین رفتن ظرفیت‌های نظارت و مدیریت مصرف منجر شود.
این انجمن برای کاهش تقاضای ماینینگ غیرمجاز و توسعه ماینینگ مجاز پیشنهادهایی را ارائه کرد. «اعمال ضرایب تشویقی برای احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر و افزایش درصد محاسبه برق شبانه‌روزی از 20 به 35 درصد»، «اجازه استفاده از تابلوی برق آزاد و تابلوی بهینه‌سازی و صرفه‌جویی برق در بورس انرژی بدون احتساب مابه‌التفاوت اجرای مقررات برای صنعت استخراج»، «اجازه استفاده از تابلوی بهینه‌سازی و صرفه‌جویی گاز در بورس انرژی برای صنعت استخراج»، «حمایت و اعمال مزیت‌های اقتصادی برای مراکز بزرگ‌مقیاس در مناطق اولویت‌دار برای پذیرش و میزبانی دستگاه‌های خرد در جهت کاهش ماینینگ غیرمجاز»، «اعمال تخفیفات ناشی از به‌کارگیری درآمدهای ارزی حاصل از استخراج رمزارز در اقتصاد کشور»، «امکان اتصال نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس صنعت استخراج به شبکه سراسری برای تعامل (تحویل و دریافت) برق از شبکه»، «امکان استفاده از ظرفیت گازهای فلر که ضمن جلوگیری از هدررفت این منبع ارزشمند موجب ساماندهی صنعت استخراج نیز می‌شود» و «اعمال ضرایب ساعتی و فصلی که ضمن کاهش فشار به شبکه سراسری برق کشور، به توجیه‌پذیری اقتصادی و ادامه فعالیت ماینینگ مجاز در ساعات کم‌باری شبکه منتج می‌شود» از جمله راهکارهای پیشنهادی بود.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت استخراج غیرقانونی بیت‌کوین در ایران مقدار قابل توجهی برق مصرف می‌کند، اما اثر چندانی بر خاموشی‌های گسترده در کشور ندارد. برای اثبات این ادعا کافی است سهم دو هزارمگاواتی استخراج غیرقانونی را با ناترازی بیش از 20 هزارمگاواتی برق در کشور مقایسه کنید. این عدد ناترازی بارها به صورت رسمی از سوی دولتمردان مطرح شده است؛ بنابراین ماینرهای غیرمجاز حداکثر سهم 10درصدی در این ناترازی انرژی دارند. با این حال مسئولان همواره سعی کرده‌اند نقش ماینینگ غیرمجاز را بیش از واقعیت پررنگ کنند تا شاید سرپوشی بر کم‌کاری‌ها در طول سالیان گذشته باشد. عدم سرمایه‌گذاری کافی در تولید و انتقال برق، فرسودگی شبکه انتقال، راندمان پایین نیروگاه‌ها و تولید لوازم خانگی با فناوری‌های قدیمی از جمله اصلی‌ترین عوامل این ناترازی انرژی هستند.
بحث صرفه‌جویی و فرهنگ‌سازی نیز دارای اهمیت است. قیمت پایین انرژی در ایران همواره دلیلی بوده برای عدم توجه به مصرف درست و متاسفانه شاهد هدررفت انرژی هستیم. با توجه به این عوامل بهتر است دولت اصلاحات ساختاری را در دستور کار خود قرار دهد. یکی از راهکارهای موجود خصوصی‌سازی در حوزه تولید برق است. اقدامی که پیش‌نیاز آن پایان سرکوب تعرفه‌ای و اصلاح قیمت‌هاست. البته با توجه به شرایط اقتصادی موجود چنین تصمیمی فشار بیشتری به مردم وارد می‌کند، اما اگر این موضوع با تغییر در سیاست‌های کلی کشور رخ دهد قطعاً همراهی مردم را به دنبال خواهد داشت.
در نهایت، واقعیت این است که ماینینگ غیرمجاز سهمی در مصرف برق کشور دارد، اما نه آنقدر که بحران ناترازی برق را به تنهایی توضیح دهد. اگر سیاست‌گذاران همچنان به جای ریشه‌یابی مشکلات زیرساختی، به آدرس‌های انحرافی مانند استخراج رمزارز دل ببندند، هم فرصت‌های اقتصادی این صنعت را از بین می‌برند و هم مسیر اصلاحات ضروری در ساختار انرژی کشور را مسدود می‌کنند. اصلاح قیمت‌گذاری، سرمایه‌گذاری در تولید و مدیریت هوشمند بار، راه‌حل‌هایی هستند که بیش از نشانه رفتن انگشت اتهام به سمت ماینرها، می‌توانند به خاموشی‌ها پایان دهند.
