رشد استفاده از ارزهای دیجیتال، مفهومی جدید به نام میراث دیجیتال را در جهان و البته در ایران مطرح کرده است. چالش اصلی در به ارث بردن ارزهای دیجیتال، ماهیت غیرملموس و اغلب غیرمتمرکز این دارایی‌هاست. این مساله در صورت عدم برنامه‌ریزی صحیح، می‌تواند منجر به ناپدید شدن همیشگی دارایی‌ها پس از فوت مالک شود و دسترسی وارثان به این دارایی‌ها را ناممکن سازد.
این مقاله راهنمای جامع چگونگی به ارث بردن ارزهای دیجیتال، روش‌های انتقال، چالش‌ها و بهترین شیوه‌های برنامه‌ریزی برای میراث دیجیتال است.
پاسخ کوتاه به این سوال، بله است. در اکثر نظام‌های حقوقی، ارز دیجیتال (Cryptocurrency) به عنوان نوعی دارایی (Asset) یا مال شناخته می‌شود و بنابراین، اصولاً قابلیت به ارث رسیدن را دارد. با این حال، ماهیت منحصربه‌فرد آنها چالش‌های عملی و حقوقی خاصی را ایجاد می‌کند.
بیشتر بخوانید: ارز دیجیتال چیست
ارث در دنیای دیجیتال به فرآیند انتقال دارایی‌های دیجیتال یک فرد متوفی به وراث قانونی یا افراد تعیین‌شده در وصیت‌نامه اطلاق می‌شود. این دارایی‌ها می‌توانند شامل ارزهای دیجیتال، توکن‌های غیرقابل تعویض (NFT)، حساب‌های آنلاین، داده‌های ذخیره‌شده در فضای ابری و سایر اموال دیجیتالی باشند.
برخلاف دارایی‌های فیزیکی، دارایی‌های دیجیتال اغلب ناملموس هستند و دسترسی به آنها معمولاً از طریق کلیدهای خصوصی (Private Keys)، رمزهای عبور و سایر اطلاعات اعتبارسنجی کنترل می‌شود. اگر این اطلاعات در دسترس وراث نباشد، دارایی عملاً از دست رفته تلقی می‌شود.
ارث دیجیتال، به‌ویژه در مورد ارزهای دیجیتال، تفاوت‌های بنیادینی با ارث سنتی دارد:
| جنبه مقایسه | ارث سنتی | ارز دیجیتال |
|---|---|---|
| ماهیت دارایی | ملموس یا ثبت‌شده | ناملموس، اغلب بدون پشتوانه و در برخی موارد ثبت‌نشده |
| دسترسی و کنترل | از طریق اسناد قانونی و با دخالت نهادهای رسمی | مستلزم داشتن کلیدهای خصوصی، عبارات بازیابی یا اطلاعات ورود به حساب صرافی |
| چارچوب قانونی | قوانین کاملا مدون و مشخص | قوانین مبهم و در حال تکامل |
| واسطه‌ها | بانک‌ها، وکلا و دادگاه‌ها | در کیف پول‌های شخصی واسطه‌ای وجود ندارد و مسئولیت با مالک است؛ در صرافی‌ها، صرافی به عنوان واسطه عمل می‌کند |
| پیچیدگی انتقال | فرآیند استاندارد و مشخص | می‌تواند بسیار پیچیده باشد، به خصوص در مورد کیف پول‌های شخصی |
وضعیت قانونی میراث ارزهای دیجیتال در ایران هنوز در حال شکل‌گیری است، اما روندهای کلی قابل مشاهده است. در ایران، قوانین مشخص و مدونی وجود ندارد که به طور خاص به ارث بری ارزهای دیجیتال بپردازد. با این حال، رویکرد کلی نظام حقوقی ایران به شرح زیر است:
با وجود این، در عمل چالش‌هایی مانند نحوه شناسایی و ارزش‌گذاری ارزهای دیجیتال توسط مراجع قانونی، چگونگی دسترسی وراث به دارایی‌ها (به‌ویژه در کیف پول‌های شخصی)، و نحوه اجرای احکام قضایی در این زمینه همچنان باقی است.
ارزهای دیجیتال، به عنوان بخشی از دارایی‌های متوفی، عموماً مشمول مالیات بر ارث می‌شوند. با این حال، نحوه محاسبه و نرخ آن بسته به قوانین هر کشور متفاوت است. به عنوان یک اصل کلی در اکثر کشورها، ارزش بازار در هنگام فوت ملاک محاسبه مالیات است.
در ایران طبق قانون مالیات‌های مستقیم، ماترک متوفی مشمول مالیات بر ارث (Inheritance tax) است. این قانون نرخ‌های متفاوتی را برای طبقات مختلف وراث و انواع دارایی‌ها (سپرده بانکی، ملک، سهام) تعیین کرده است. در حال حاضر، دسته‌بندی مشخصی برای ارز دیجیتال در قانون مالیات بر ارث ایران وجود ندارد.
با این حال، سازمان امور مالیاتی ارزهای دیجیتال را بر اساس ارزش ریالی آنها در تاریخ فوت، در یکی از دسته‌بندی‌های موجود مانند سایر حقوق مالی (که برای وراث طبقه اول نرخ مالیات ۱۰٪ دارد) یا سایر اموال و دارایی‌ها قرار خواهد داد.
وراث باید توجه داشته باشند که قوانین مالیاتی پیچیده و در حال تغییر هستند. مشاوره با یک متخصص مالیاتی برای اطمینان از رعایت مقررات و پرداخت صحیح مالیات بر ارث ارز دیجیتال توصیه می‌شود.
برنامه‌ریزی صحیح برای انتقال ارزهای دیجیتال به وارثان، موضوع مهم برای جلوگیری از گم شدن این دارایی‌ها پس از مرگ است. روش‌های مختلفی برای این منظور وجود دارد که هر یک مزایا و معایب خاص خود را دارند:
در ادامه به توضیح هر یک از این روش‌ها می‌پردازیم:
تنظیم وصیت‌نامه رسمی یکی از اساسی‌ترین اقدامات در برنامه‌ریزی برای ارث است و ارزهای دیجیتال نیز از این قاعده مستثنی نیستند. در وصیت‌نامه باید به طور واضح به وجود دارایی‌های دیجیتال اشاره شود. نکات کلیدی در این زمینه عبارتند از:
مشورت با یک وکیل متخصص در زمینه دارایی‌های دیجیتال و قوانین ارث برای تنظیم صحیح وصیت‌نامه بسیار حائز اهمیت است.
کیف پول‌های ارز دیجیتال، اعم از کیف پول سخت‌افزاری (Hardware Wallet) و کیف پول نرم‌افزاری (Sofrware Wallet)، ابزار اصلی نگهداری و مدیریت ارزهای دیجیتال هستند. برنامه‌ریزی برای انتقال دسترسی به این کیف پول‌ها به وراث بسیار مهم است:
بیشتر بخوانید: انواع کیف پول ارز دیجیتال
بسیاری از کاربران، ارزهای دیجیتال خود را در حساب‌های کاربری صرافی ارز دیجیتال (Cryptocurrency exchange) نگهداری می‌کنند. در صورت فوت کاربر، دسترسی به این دارایی‌ها تابع قوانین و رویه‌های آن صرافی خاص است، اما در حالت کلی باید مراحل زیر را طی کرد:
فرآیند انتقال دارایی از صرافی‌ها می‌تواند زمان‌بر و پیچیده باشد. همچنین، اگر مالک حساب از هویت واقعی خود برای ثبت‌نام استفاده نکرده باشد یا اطلاعات ناقصی ارائه داده باشد، کار برای وراث دشوارتر خواهد شد.
بیشتر بخوانید: صرافی ارز دیجیتال چیست
صندوق امانات بانکی یک روش سنتی و نسبتاً امن برای نگهداری اشیاء و اسناد با ارزش است و می‌تواند برای حفظ اطلاعات دسترسی به ارزهای دیجیتال نیز به کار رود. می‌توان نسخه فیزیکی کلیدهای خصوصی، عبارات بازیابی (نوشته شده روی کاغذ یا حک شده روی فلز)، کیف پول سخت‌افزاری، یا حافظه USB حاوی اطلاعات رمزگذاری‌شده را در صندوق امانات قرار داد.
در وصیت‌نامه باید به وجود این صندوق و محتویات مرتبط با ارز دیجیتال اشاره شود. وراث برای دسترسی به صندوق پس از فوت مالک، نیازمند طی مراحل قانونی و ارائه گواهی انحصار وراثت و سایر مدارک به بانک خواهند بود.
قراردادهای هوشمند، مکانیسم‌های خوداجرا هستند که بر بستر بلاک چین اجرا می‌شوند و می‌توانند برای خودکارسازی فرآیند به ارث بردن ارزهای دیجیتال استفاده شوند. یک قرارداد هوشمند می‌تواند طوری برنامه‌ریزی شود که پس از تأیید یک شرط خاص (مانند ارائه گواهی فوت دیجیتالی معتبر از طریق یک اوراکل)، به طور خودکار دارایی‌های دیجیتال مشخصی را به آدرس کیف پول وراث منتقل کند.
بیشتر بخوانید: قرارداد هوشمند چیست
پلتفرم‌هایی مانند Sarcophagus ،Inheriti (Safe Haven) و Vault12 در حال توسعه راهکارهایی مبتنی بر قراردادهای هوشمند و سوئیچ‌های مرد مرده (Dead Man’s Switch) هستند. این سوئیچ‌ها در صورت عدم فعالیت کاربر برای مدت معین، فرآیند از پیش تعیین‌شده‌ای (مانند ارسال اطلاعات به وراث یا انتقال دارایی) را فعال می‌کنند.
انتخاب بهترین روش برای به ارث گذاشتن ارزهای دیجیتال به عوامل مختلفی از جمله میزان دارایی، سطح دانش فنی مالک و وراث و میزان اعتماد به اشخاص یا نهادهای ثالث بستگی دارد. انتخاب روش مناسب نیازمند ارزیابی دقیق شرایط فردی و همچنین آگاهی از آخرین تحولات در این حوزه است. در جدول زیر مقایسه انواع روش‌های به ارث بردن ارزهای دیجیتال را به صورت خلاصه مشاهده می‌کنید:
| ویژگی | وصیت‌نامه و راهنمای دستی | صندوق امانات | انتقال از طریق صرافی | کیف پول چند امضایی | قرارداد هوشمند/DMS |
| کنترل مالک | کامل | کامل | محدود (وابسته به صرافی) | مشترک/قابل تنظیم | کامل (در راه‌اندازی) |
| امنیت کلید | وابسته به نگهداری مالک | بالا (فیزیکی) | در اختیار صرافی | بسیار بالا | بالا (در صورت طراحی صحیح) |
| پیچیدگی راه‌اندازی | متوسط | کم | کم | متوسط تا زیاد | زیاد |
| پیچیدگی برای وراث | متوسط تا زیاد | متوسط | متوسط | متوسط | کم تا متوسط (بسته به پلتفرم) |
| سرعت انتقال | کند تا متوسط | کند | متوسط تا کند | متوسط | سریع (بالقوه) |
| هزینه | هزینه مشاوره حقوقی | هزینه اجاره | کارمزد احتمالی صرافی | کارمزد تراکنش | هزینه پلتفرم/گس فی |
| نیاز به اعتماد | به وصی/وراث | به بانک | به صرافی | به سایر امضاکنندگان | به کد/پلتفرم/اوراکل |
| وضعیت قانونی | شناخته‌شده (وصیت‌نامه) | شناخته‌شده | تابع قوانین صرافی/کشور | در حال تکامل | نوپا و نامشخص |
مراحل قانونی به ارث بردن ارزهای دیجیتال تا حد زیادی به قوانین کشور محل اقامت متوفی و محل نگهداری دارایی‌ها بستگی دارد. با این حال، یک چارچوب کلی را می‌توان ترسیم کرد:
اولین گام برای وراث، آگاهی از این است که متوفی دارای ارز دیجیتال بوده است. این امر اهمیت برنامه‌ریزی و اطلاع‌رسانی توسط مالک را نشان می‌دهد. اگر مالک فهرستی از دارایی‌های خود تهیه کند و محل نگهداری اطلاعات دسترسی را به فردی معتمد یا در وصیت‌نامه اطلاع دهد، این مرحله تسهیل می‌شود.
مدارک لازم می‌تواند در روش‌های مختلف فرق کند، اما در مجموع این مدارک را باید داشته باشید:
وراث یا نماینده قانونی آنها باید با استفاده از اطلاعات به‌جامانده از متوفی (راهنمای دسترسی، اطلاعات حساب‌ها)، تمامی ارزهای دیجیتال و محل نگهداری آنها (کیف پول‌های شخصی، حساب‌های صرافی) را شناسایی کنند.
ارزش‌گذاری این دارایی‌ها در تاریخ فوت متوفی برای محاسبات مالیاتی و تقسیم ارث ضروری است. با توجه به نوسانات قیمت ارزهای دیجیتال، این مرحله می‌تواند چالش‌برانگیز باشد.
دارایی‌ها می‌تواند در کیف پول شخصی و یا حساب‌های صرافی باشد:
بیشتر بخوانید: کلید خصوصی چیست
بسته به قوانین کشورها، میراث ارز دیجیتال مشمول مالیات شود. وراث موظف به محاسبه و پرداخت این مالیات هستند. در بخش بعدی در این مورد بیشتر صحبت می‌کنیم.
پس از طی مراحل قانونی و دسترسی به دارایی‌ها، ارزهای دیجیتال مطابق با وصیت‌نامه یا قوانین تقسیم ارث بین وراث تقسیم می‌شود. این مرحله ممکن است نیازمند فروش بخشی از ارزها و تقسیم وجه نقد حاصله باشد یا انتقال مستقیم خود ارزها به کیف پول‌های وراث.
توصیه می‌کنیم در تمام این مراحل از مشاوره حقوقی متخصص در امور ارث و دارایی‌های دیجیتال استفاده کنید، زیرا پیچیدگی‌های قانونی و فنی این حوزه می‌تواند برای افراد عادی چالش‌برانگیز باشد.
بهترین راه برای غلبه بر چالش‌های به ارث بردن ارزهای دیجیتال و تضمین انتقال امن برنامه‌ریزی دقیق و آینده‌نگرانه است. در ادامه به برخی از بهترین شیوه‌ها اشاره می‌شود:
یک لیست دقیق از تمام ارزهای دیجیتالی که در اختیار دارید تهیه کنید. مقدار هر ارز، محل نگهداری آن (نام صرافی، نوع کیف پول سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری، آدرس‌های عمومی کیف پول)، و هرگونه اطلاعات مرتبط دیگر (مانند پلتفرم‌های استیکینگ یا وام‌دهی) را ثبت کنید. این فهرست را به طور منظم (مثلاً هر ۶ ماه یا با افزوده شدن دارایی‌های جدید) به‌روزرسانی کنید.
حداقل یک یا چند نفر از اعضای خانواده یا وراث مورد اعتماد خود را در جریان کلی وجود این دارایی‌ها قرار دهید. در صورت امکان، مفاهیم اولیه ارزهای دیجیتال، اهمیت کلیدهای خصوصی و نحوه کار با کیف پول‌ها را به آنها آموزش دهید یا منابع آموزشی مناسبی را در اختیارشان بگذارید.
یک راهنمای دسترسی دیجیتال تهیه کنید. این سند باید شامل تمام اطلاعات لازم برای دسترسی به دارایی‌های شما باشد:
این راهنما باید به زبانی ساده و قابل فهم نوشته شود، به‌خصوص اگر وراث شما آشنایی فنی کمی دارند.
بیشتر بخوانید: تایید هویت دو عاملی (2FA) چیست
راهنمای دسترسی دیجیتال را هرگز در مکان‌های ناامن یا به صورت رمزگذاری‌نشده در کامپیوتر یا ایمیل خود رها نکنید. این راهنما را به صورت فیزیکی (روی کاغذ یا حتی حک شده روی صفحات فلزی) در مکانی بسیار امن مانند گاوصندوق شخصی یا صندوق امانات بانکی نگهداری کنید.
همچنین می‌توانید نسخه دیجیتال آن را با استفاده از نرم‌افزارهای قوی رمزگذاری کرده و روی یک حافظه USB امن ذخیره کنید و رمز عبور آن را جداگانه و به شکلی دیگر نگهداری یا به فرد معتمدی بسپارید. محل نگهداری این راهنما را به وصی یا یک فرد بسیار معتمد اطلاع دهید.
در وصیت‌نامه خود به طور واضح به وجود دارایی‌های دیجیتال و ارجاع به راهنمای دسترسی دیجیتال (بدون ذکر جزئیات حساس در خود وصیت‌نامه) اشاره کنید. فردی آگاه، قابل اعتماد و ترجیحاً آشنا با فناوری را به عنوان وصی (مجری وصیت‌نامه) خود انتخاب کنید.
از راه‌حل‌های چند مرحله‌ای برای حفظ امنیت استفاده کنید. برخی از راه‌حل‌ها در زیر آمده است:
با اجرای این شیوه‌ها، می‌توانید اطمینان حاصل کنید که میراث دیجیتال شما به سلامت به دست عزیزانتان خواهد رسید و از چالش‌های احتمالی جلوگیری خواهید کرد.
انتقال ارزهای دیجیتال به وراث با چالش‌های منحصربه‌فردی همراه است که در صورت عدم توجه، می‌تواند منجر به از دست رفتن کامل این دارایی‌ها شود:
بله، اصولاً ارزهای دیجیتال در ایران به عنوان نوعی دارایی یا مال شناخته می‌شوند و می‌توانند به ارث برسند.
روش‌های مختلفی برای این کار وجود دارد مانند: نوشتن روی کاغذ و نگهداری در گاو صندوق یا صندوق امانات یا روش‌های پشرفته مانند تقسیم عبارات بازیابی بین وراث و استفاده از پلتفرم‌های تصصی سوییچ مرد مرده.
بله، اما نیازمند ارائه مدارک لازم (مانند گواهی فوت، گواهی انحصار وراثت، وصیت‌نامه و مدارک شناسایی) است.
بله، اما در کشورهای مختلف متفاوت است. در ایران معمولا به عنوان سایر حقوق مالی طبقه‌بندی و ۱۰ درصد مالیات بر ارث شامل آنها می‌شود.
با رشد استفاده از ارزهای دیجیتال، موضوع به ارث بردن ارزهای دیجیتال یک چالش جدید و مهم است. ماهیت غیرملموس این دارایی‌ها، وابستگی آنها به کلیدهای خصوصی و نبود قوانین کاملاً شفاف، برنامه‌ریزی دقیق و آگاهانه را برای دارندگان ارزهای دیجیتال ضروری می‌سازد تا از خطر از دست رفتن دائمی این سرمایه‌ها پس از فوت جلوگیری شود.
در این مطلب ابعاد گوناگون این مسئله را بررسی کردیم. بهترین راهکارها شامل تهیه فهرست دقیق دارایی‌ها، آموزش وراث، دستورالعمل‌های شفاف دسترسی، استفاده از امنیت چندلایه و به‌روزرسانی منظم برنامه‌ها، با همراهی مشاوره متخصصان حقوقی و فنی، برای انتقال امن و موفق میراث دیجیتال به نسل بعدی است.
