لیبی که در زمانی نه چندان دور کشوری به شمار می رفت که با بسیاری از دغدغه ها و چالش های کنونی بیگانه بود، امروزه و به دلیل اعتماد نابخردانه به نظام حاکم بر غرب تبدیل به کشوری شده که باید دو دولت موازی را در غرب و شرق خود تحمل کند. یکی از دولت ها تحت رهبری فائز سراج به نام دولت وفاق ملی از سوی سازمان ملل به رسمیت شناخته شده و دیگری دولتی که در شرق این کشور و از سوی یک ژنرال بازنشسته ارتش به نام خلیفه حفتر شکل گرفته است.

هر دو دولت از سوی برخی از کشورها و دولت ها مورد حمایت قرار دارند و به همین علت توانسته اند در لیبی حضور یابند و این تنها نکته ای است که بسیاری از کارشناسان را بر آن داشته تا اذعان کنند، درگیری های لیبی به این زودی ها تمام شدنی نخواهد بود.

در میان بازیگران حاضر در لیبی می توان به ترکیه اشاره کرد که حضورش در لیبی و به پشتوانه حمایت از دولت وفاق ملی تحت رهبری فائز سراج میسر شده که البته این حضور خالی از انگیزه برای ترک ها نبوده است و در مقابل بسیاری از بازیگران دیگر حاضر در لیبی از جمله نیروهای وابسته به حفتر نیز هستند که از حضور ترکیه در لیبی خرسند نیستند و برای زمین گیر کردن و بیرون راندن نیروهای ترک هم انگیزه های فروانی دارند.

حفتر کیست؟

حفتر که هم اکنون خود را فرمانده نیروهای نظامی لیبی می داند و زمانی یار گرمابه و گلستان سرهنگ معمر قذافی رهبر معدوم این کشور بود، در سال ۱۹۸۷ فرمانده عملیات نظامی لیبی در چاد بود و در همان زمان بود که به اسارت واحدهای نظامی چاد که تحت حمایت فرانسه قرار داشتند، درآمد و گفته شده تا کودتای سال ۱۹۹۰ در چاد به همراه ۱۲۰۰ تن دیگر از نظامیان لیبیایی تحت بازداشت بود.

حفتر در حین این کودتا از سوی آمریکا به پنسیلوانیا منتقل شد و تا سال ۲۰۱۱ تحت تعالیم سازمان اطلاعات و امنیت آمریکا (سیا) قرار داشت. پس از این سال و آغاز تنش ها در لیبی مقدمات حضور ژنرال حفتر در طبرق فراهم شد و پس از ۸ سال توانست قدرت خود را افزایش دهد. عربستان و مصر و امارات از همان ابتدای ورود حفتر به لیبی از وی حمایت کردند و حفتر اینگونه توانست با جمع آوری نیروهای زیادی ضمن در اختیار گرفتن تسلیحات گسترده بواسطه عربستان و امارات، به دلیل قرار گرفتن مقابل دولت وفاق ملی لیبی جایگاه مهمی را نیز در عرصه سیاسی کسب کند.

 ترکیه در لیبی چه می کند؟

هر چند برای چرایی دخالت ترکیه در لیبی پاسخ های مختلفی وجود دارد و تاکنون به بسیاری از آنها نیز جواب داده شده، اما همچنان این پرسش اساسی وجود دارد که چرا ترک ها تا بدین اندازه خود را درگیر مسایل لیبی کرده اند و اساسا این کشور با توجه به شرایط و مشکلاتی که هم اکنون با آن مواجه است، چه نفعی می برد و چرا حاضر به این سرمایه گذاری بزرگ در لیبی شده است؟

برای پاسخ دادن به این سوال ابتدا لازم است موقعیت ترکیه که کشوری میان قاره ای است به طور مشخص مورد توجه قرار بگیرد. ترک ها از گذشته با همسایه ای در آن سوی مرزهای آبی خود رو به رو بوده اند که مشکلات فرواوانی را هر دو طرف تا الان بر دیگری بواسطه همین امر تحمیل کرده اند. این همسایه غربی در وهله اول اروپائیان و در مرحله دوم که البته مهم تر نیز به نظر می رسد، یونانی ها بوده اند. ترکیه و یونان و یا به گفته ترک ها « یونانستان» از گذشته دور اختلافاتی را با یکدیگر داشته اند.

اختلاف‌ها میان آنکارا و آتن را باید به طور ویژه در بستر تاریخ جست و جو کرد، چرا که نزاع ترک‌ها و یونانی‌ها ریشه در برخی مسایل در تاریخ دارد و به دلیل وجود پارامترهایی، اختلافات این دو شاید در جهان کنونی کم‌سابقه و حتی بی‌سابقه باشد و اگر بخواهیم نمونه‌ای برای این دست از اختلافات در جهان معاصر بیابیم، شاید برخوردهای هند و پاکستان از این دست تنش‌ها باشد.

اساسا به دلایل تاریخی یونان و مسئله این کشور بخشی از مسائل سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی ترکیه به شمار می‌رود، همانطور که ترکیه نیز بخشی از مسائل داخلی یونان محسوب می‌شود. هر دو کشور امروزه میراث دار اختلافاتی بودند که ریشه در تاریخ دارد. تنش‌های کنونی میان ترکیه و یونان به خصوص در پهنه آبی مدیترانه و دریای «اژه» بر سر منابع انرژی نیز از جمله مواردی است که باید سرمنشای آن را در تاریخ این کشور جست و جو کرد.

اینکه چرا ترکیه همواره تلاش می کند تا حضور خود را در دریای مدیترانه گسترش داده و تثبیت کند، یکی از دلایل مهم آن بی نیازی به عبور از آب های سرزمینی یونان است که اگر ترک ها بتوانند موفق به این امر شوند بدون تردید موفقیت برزگی را توانسته اند به دست بیاورند.

البته ذکر این نکته نیز ضروری است که ترکیه در کنار آمریکا و رژیم صهیونیستی از سال ۱۹۸۲ تاکنون کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها را امضا نکرده و به همین علت علاوه بر اینکه مرزی را برای حضور خود در آبهای بین المللی قائل نیست، ضمنا مایل است که در برخی از این حوزه های آبی حضوری فعال داشته باشد و باز به این دلیل است که یونان با حضور ترک ها در مدیترانه شرقی مخالفت کرده و شاید ترک ها هم به این موضوع فکر می کنند که برای آنکه بتوانند یونان را دور بزنند باید خود را به آب و آتش زده و به لیبی برسانند، چرا که لیبی یکی از کشورهای حوزه مدیترانه است که اتفاقا مرز آبی قابل توجهی در این دریای بزرگ دارد و ترکیه با رسیدن به لیبی می تواند به یکی از اهداف خود در دریای مدیترانه برسد.

لیبی کشوری است عربی در شمال آفریقا با ۶.۹ میلیون نفر جمعیت و مساحتی بالغ بر ۱.۸ میلیون کیلومترمربع که از شمال با دریای مدیترانه، از شرق با مصر ، در جنوب شرقی با سودان، از جنوب با چاد و نیجر و از غرب با الجزایر و تونس هم مرز است. خط ساحلی لیبی با دریای مدیترانه ١٧٧٠کیلومتر است که طولانی ترین خط ساحلی نسبت به دیگر کشورهای آفریقایی در این منطقه بشمار می رود. این کشور همچنین با منابع سرشار نفت و گاز طبیعی، عضو کشورهای تولید کننده نفت اوپک و جزو ۱۰ کشور مهم صادره کننده نفت در جهان می باشد.

نخستین اقدام شایان توجه ترکیه بعد از حضور در این کشور و حمایت از دولت وفاق ملی، امضای یک موافقت نامه تعیین خطوط مرزی در آبهای دریای مدیترانه بوده است که به نظر می رسد این اقدام ترک ها که هدف اول آنها برای توجیه این حضور نیز باشد، مهمترین اقدام آنکارا در سال های اخیر بوده است. 

نخستین اقدام شایان توجه ترکیه بعد از حضور در این کشور و حمایت از دولت وفاق ملی، امضای یک موافقت نامه تعیین خطوط مرزی در آبهای دریای مدیترانه بوده است که به نظر می رسد این اقدام ترک ها که هدف اول آنها برای توجیه این حضور نیز باشد، مهمترین اقدام آنکارا در سال های اخیر بوده است. 

توافق نامه ترکیه و دولت وفاق لیبی به غیر از جنبه های اقتصادی، نظامی، و سیاسی همانطور که گفته شد شامل ترسیم مرزهای آبی بین دو کشور نیز می شود، دولت ترکیه در واقع  تلاش کرده تا امضای این قرار داد با دور زدن یونان یک مرزی آبی برای خود در شرق مدیترانه تعریف کند تا بتواند اولا به ذخائر بزرگ نفت و گازی این دست یابد و در ثانی بی نیاز به دشمن دیرینه خود یعنی یونان به آسانی بتواند در دریای مدیترانه رفت و آمد کند. البته در کنار این موارد ترکیه خواهد توانست با حضور در لیبی به دیگر کشورهای شمال آفریقا از جمله الجزایر و تونس نیز دست پیدا کند تا بتواند در نهایت سهم بیشتری از بازارهای این مناطق را از آن خود کند. امری که ممکن است موجب واکنش هایی از سوی برخی کشورها از جمله مصر، روسیه و حتی چین گردد.

البته یونان نیز در مقابل این اقدامات ترکیه آرام نبوده و در همین راستا در اقدامی پیشگیرانه و برای جلوگیری و خنثی کردن توافق نامه ترسیم مرزهای آبی بین ترکیه و لیبی در مدیترانه یک توافق نامه ترسیم مرزهای دریایی با ایتالیا امضا کرد، این توافق نامه پس از ۴۰ سال تلاش مستمر یونانی ها و به علت اختلاف نظرهایی که بین دو کشور وجود داشت به نتیجه رسید که برای آتن امضای این توافق نامه یک پیروزی به شمار می رود.

بنابراین حضور ترک ها در لیبی آن طور هم که به نظر می رسد برای آنکارا کم هزینه نبوده و نخواهد بود، چرا که علاوه بر حوزه نظامی که ترکیه باید خود را بیشتر از گذشته آماده مقابله با سلاح های روسی مانند اس ۳۰۰ و غیره کند ) که در حال حاضر در اختیار نیروهای خفتر قرار دارند) و نیز همچنان خود را باید آماده درگیری در حوزه سیاسی و اقتصادی بیشتر با کشورهایی مانند یونان، ایتالیا، فرانسه و حتی روسیه و چین نیز بنماید که این موارد اخیر از مهمترین چالش های فراروی ترک ها در لیبی به شمار می روند.

ضمن آنکه ترکیه همواره از سوی نیروهای وابسته به ژنرال خلیفه حفتر نیز مورد تهدید قرار دارد، چرا که حفتر اولا مورد حمایت روسیه و برخی کشورهای ثروتمند عربی قرار دارد که زیاد هم از ترکیه دل خوشی ندارند و در ثانی آنکارا نمی تواند پای متحدان ناتو به واسطه مخالفت عمده کشورهای اروپایی از جمله فرانسه و یونان را نیز به لیبی باز کند.

بنابراین باید انتظار داشت روز به روز بر مشکلات و چالش های ترکیه در لیبی افزوده شود و نشانه های این امر هم اکنون نیز به وضوح قابل رویت است. 

در حال حاضر نیز اخبار رسیده از لیبی حکایت از آرام بودن جبهه های نظامی در این کشور دارد که خود نشانه آن است که هر دو طرف درگیر و بازیگران حامی آنها از جمله ترکیه، سرگرم رایزنی های سیاسی و تحکیم مواضع خود هستند و باید به انتظار نشست و از نزدیک تحولات این کشور آفریقایی را دنبال کرد، چرا که به نظر می رسد ورود برخی بازیگران دیگر از جمله سوریه به صحنه لیبی در آینده ای نزدیک بار دیگر تنور تحولات لیبی را داغ کند و بنا به دلایل و شواهد مختلف به نظر می رسد که در تحولات آتی ترک ها از موقعیت ضعیف تری نسبت به گذشته در آن کشور برخودار خواهند بود.