گروه سلامت، یادداشت میهمان، مهشید چایچی سرپرست معاونت توسعه سلامت دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت: جشن شب یلدا از شمار جشن‌هایی است که مانند نوروز تقریباً همه ایرانیان آن را برگزار می‌کنند. کودکان که از دوران کودکی در مهد کودک و مدرسه با آن آشنا می‌شوند، از شرکت در مراسم شب یلدا لذت می‌برند و خاطرات شیرینی به ذهن می‌سپارند.

اما سوال این است که چرا بلندترین شب سال را باید جشن گرفت؟ مگر شب یلدا که فقط یک دقیقه از شب‌های دیگر طولانی‌تر است، چه مزیتی بر امشب و شب‌های دگر دارد؟ ممکن است به شوخی بگویید، همین مزیت بس که یک دقیقه بیشتر می‌توانیم بخوابیم؟!

وقتی درباره فلسفه این جشن جست جو کنید، متوجه خواهید شد که طولانی بودن شب یلدا به خودی خود، خاصیت و ارزشی ندارد و ارزش آن به روشنایی پس از آن است: شب یلدا یا شب چله، بلندترین شب سال نیم‌کره شمالی زمین است. این شب از غروب آفتاب در ۳۰ آذر شروع می‌شود و در طلوع آفتاب نخستین روز دی‌ماه پایان می‌پذیرد.

یلدا واژه‌ای سریانی، به معنی تولد و ولاد، زایش خورشید یا مهر یا میترا است. بنا بر باور پیشینیان، در پایان این شب دراز، که اهریمنی و نامیمونش می‌دانستند، تاریکی شکست می‌خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می‌شود و روزها رو به بلندی می‌نهد. این شب، برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی، نابود شده و بگریزند. مردم، گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن و شادابی به سر می‌آوردند و خوانی ویژه از میوه‌های تازه فصل و میوه‌های خشک می‌گستردند.

این سفره، «میزد» یا «مَیَزد» نام داشت. در ادبیات ایران‌زمین نیز «یلدا» جایگاهی برای خود دارد که نمونه آن، تشبیه ظریف و دلچسب «زلف یار» و همچنین «روز هجران» به آن است از حیث سیاهی و درازی. انگیزه‌های پایدار ماندن این جشن را می‌توان این‌گونه برشمرد: اول اینکه در باورهای دینی کهن، یلدا شب زایش خورشید (مهر) است. دوم اینکه یلدا بلندترین شب سال و نماد درازترین تاریکی اهریمنی است که با زایش نور و خورشید، به کوتاهی و زوال می‌گراید. و سوم اینکه یلدا، پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی است."

اگر چه هر قسمت از ایران آداب و رسوم خاص خود را در شب یلدا دارند؛ اما در هر منطقه از کشورمان اجزای سفره یلدا با محصولات غذایی مخصوص آن منطقه هماهنگ بوده است. فضای مجازی پر است از انواع غذاها و دسرهایی که برای شب یلدا می‌توان تهیه کرد. تزئینات بسیار زیبای سفره شب یلدا که انتخاب از بین آنها برای یلدای امسال کار ساده‌ای نیست. احتمالاً شما هم پس از جستجوی بیشتر درباره مراسم جشن شب یلدا به این نتیجه خواهید رسید که گاهی وقت‌ها آنقدر درگیر ظواهر مراسم و جزئیات آن می‌شویم که یادمان می‌رود به کلیت و عمق امور بیاندیشیم.

وقتی مقالات را مرور می‌کنیم؛ یکی از سردی مزاج انار ترش و هندوانه نوشته و اینکه در شروع زمستان نباید خوراکی‌های سرد مزاج خورد. دیگری از ضرر شوری آجیل شور و شیرینی زیاد نقل و باسلوق برای سلامتی گفته است. آن دیگری پیشنهاد داده به جای هندوانه، کدو در سفره بگذاریم که میوه‌ای شیرین و زمستانی است و برای این فصل مناسب‌تر است. دیگری پیشنهاد داده به جای آجیل شور از انجیر خشک و مویز و برگه زردآلو و گندمک و … استفاده کنیم. در نهایت هم اگر پرخوری کردیم یک چای نعنا با نبات برای کمک به هضم نوش جان کنیم.

بعضی که نگاه کلی‌تری به مراسم داشته‌اند، راجع به پرهیز از پرخوری و درهم خوری و زیاده‌روی در مصرف تنقلات نوشته‌اند و سفارش به بهره بردن از دورهمی، جمع خانوادگی و خواندن شعر، قصه و شنیدن صحبت‌های بزرگان خانواده؛ که واقعاً برای همه خاطراتی شیرین به جا می‌گذارد.

در طب ایرانی، درباره سبک زندگی، آداب خوردن و نوشیدن و اثرات مزاجی خوراکی‌ها و توصیه‌ها و پرهیزها بسیار نوشته شده است. که البته برای چنین اثراتی از خوراک در بدن، شرط مقدار و تکرار مصرف را هم نباید از یاد برد. اما شاید بتوان به نوعی دیگر نیز به سفره یلدا نگاه کرد. اغلب وقتی صحبت از انار، هندوانه، کدو، لبو، و انواع آجیل (پسته، فندق، بادام، مویز، کشمش، نخودچی، انجیر خشک، تخمه، برنجک، گندمک، برگه هلو و زردآلو و …) در سفره شب یلدا می‌شود؛ دهانمان آب می‌افتد و دیگر نمی‌توانیم به غیر از خوردن آنها به چیز دیگری فکر کنیم. اما یک بار هم که شده بیایید با اراده‌ای قوی از خوردن این خوراکی‌های خوشمزه صرف نظر کنیم و با دید یک هنرشناس نقادانه به این رنگ‌ها بنگریم.

می‌گویند: رنگ سرخ هندوانه یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید است. دانه‌های زیبای انار این میوه بهشتی از دید گذشتگان مایه برکت و باروری و رنگ قرمز آن نماد خورشید و شادی بوده است. آنها معتقد بودند انار نمادی از شادی و زایش است که با خوردن آن در شب یلدا می‌توان انرژی و جانی تازه گرفت.

زردی کدو و قرمزی لبو هم نشانه‌ای از خورشید باشند و تداوم و طولانی‌تر شدن روزها از پس بلندترین شب سال را نوید دهند. چرا که از دیدگاه طب ایرانی رنگ‌های گرم مانند قرمز و نارنجی و زرد؛ اثر گرما بخش دارند و شاید به کار بردن این همه رنگ قرمز و نارنجی در سفره یلدا در شبی بلند و تاریک در آغاز زمستان بی هدف نبوده و این سفره رنگارنگ برای جذب گرما با نگریستن به این سفره از پس شعله‌های آتش چیده شده است.

از نگاه طب ایرانی سریع‌تر و گاهی قوی‌تر از اثر مزاجی پس از خوردن خوراکی‌ها، اثر حالات روحی روانی است که جسم را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. بازی رنگ‌ها در سفره شب یلدا، دیدار خانواده و هم نشینی با بزرگان فامیل، شنیدن قصه، شعر و لطیفه و خندیدن و شادی؛ همه و همه حتی اگر لب به هیچکدام از این خوراکی‌های رنگارنگ نزنیم و تنها به زیبایی این همه نعمت رنگین خدادادی بنگریم؛ ارواح و قوای ما را گرم می‌کنند؛ همان‌طور که دمیدن سپیده‌ی صبح و آغاز روزهایی بلندتر، از پس شب یلدای تاریک و طولانی؛ گرمای امید به آینده را در دل و رگ‌های ما می‌دواند.