سال آبی گذشته برای مازندران ۲ نیمه کاملا متفاوت داشت. نیمه نخست یعنی پاییز و زمستان ۱۴۰۳ با بارندگی‌های امیدوارکننده و مطلوب به بهار ۱۴۰۴ متصل شد که پس از چند سال تکمیل ظرفیت آبگیری همه سدهای فعال مازندران را به همراه داشت و نوید عبور از خشکسالی را در این استان داد. اما نیمه دوم سال آبیِ تازه‌پایان‌یافته، یعنی بهار و تابستان ۱۴۰۴ با کم‌بارشی‌ها و شدت گرما بار دیگر اثبات کرد که خشکسالی بیخِ گوش مازندران است و رویای ترسالی را نباید جدی گرفت.
زمستان پارسال که بارندگی‌های مناسب مناطق جلگه‌ای و بارش‌های خوب برف در مناطق کوهستانی مازندران رخ داد، بسیاری از کشاورزان مازندرانی پیش‌بینی‌شان این بود که خشکسالی به پایان رسیده و می‌توانند با دغدغه کمتری از ابتدای بهار وارد شالیزارهای‌شان شوند. این پیش‌بینی تا حدودی هم درست از آب در آمد. زیرا به لطف رشد ۳.۵ برابری ذخایر برفی ارتفاعات مازندران در پایان بهمن پارسال و همچنین افزایش میزان آب ذخیره شده در سدهای استان، شرایط برای کشاورزی در سال ۱۴۰۴ مطلوب‌تر از سال‌های گذشته بود. حتی در فروردین امسال ابتدا سد البرز و سپس سد میجران رامسر سرریز شدند و سد شهید رجایی ساری نیز پس از پنج سال به طور کامل پر شد و در آستانه سرریز قرار گرفت. اما کاهش بارندگی‌ها در بهار و به ویژه تابستان، سایه خشکسالی را از مازندران دور نکرد.
حالا با پایان یافتن سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، نگاهی به آمارهای مرتبط با منابع آبی مازندران نشان می‌دهد که دستِ خشکسالی و کم‌آبی چندان هم از مازندران دور نشده و اتفاقا با گریبان این استان هم فاصله‌ای ندارد. این موضوع را آمارهایی که شرکت آب منطقه‌ای مازندران از منابع آبی استان در سال آبی گذشته –یکم مهر ۱۴۰۳ تا ۳۱ شهریور ۱۴۰۴ منتشر کرده نیز اثبات می‌کند.
به گفته مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مازندران، آمارها در سه شاخص مهم بارندگی، آورد رودخانه‌ها و تراز و حجم آب‌های زیرزمینی این استان نسبت به دوره درازمدت و سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ کاهشی است.
ابرها کمتر باریدند
فرهاد خلردی با بیان اینکه میزان بارندگی مازندران در سال آبی گذشته ۵۶۵.۶ میلیمتر بود، از کاهش ۱۷ درصدی بارندگی‌های مازندران در سال آبی گذشته نسبت به آمارهای دوره درازمدت و افت ۱۱ درصدی این شاخص نسبت به سال آبی ماقبل خبر داد و گفت: طی ۱۲ ماه اخیر بارش‌ها در هر سه منطقه غربی، مرکزی و شرقی مازندران کمتر شد.
بنا به آمارهایی که او ارائه کرده است، بیشترین بارندگی مازندران طی سال آبی گذشته در منطقه غربی استان ثبت شد که ۶۶۶ میلیمتر بود و حدود سه درصد کمتر از سال آبی ماقبل و هشت درصد کمتر از آمار دوره درازمدت است.
این مسوول میزان بارش‌ها در مناطق مرکزی استان طی ۱۲ ماه اخیر را ۵۶۴.۴ میلیمتر عنوان کرد که ۱۸ درصد کمتر از سال آبی ۱۴۰۲۱۴۰۳ و هشت درصد کمتر از مدت مشابه درازمدت است.
میزان بارندگی مازندران در سال آبی گذشته ۵۶۵.۶ میلیمتر بود که ۱۷ درصد کمتر از آمارهای دوره درازمدت و ۱۱ درصد کمتر از آمار سال آبی ماقبل است.
اما بیشترین کاهش بارندگی در منطقه شرقی استان ثبت شد. مجموع بارندگی در این محدوده طی سال آبی گذشته ۴۱۱.۲ میلیمتر بود که در مقایسه با سال آبی ماقبل ۳۷ درصد و نسبت به آمارهای بارندگی دوره درازمدت در این منطقه از استان ۲۸ درصد کمتر است.
رودخانه‌ها؛ کمرنگ‌تر از همیشه
کاهش بارندگی‌ها و افزایش گرمای هوا، به طور مستقیم بر شاخص آبی مهم دیگر یعنی آورد رودخانه‌ها اثر می‌گذارد. اتفاقی که امسال نیز در مازندران رقم خورد و آمارهای شرکت آب منطقه‌ای مازندران نیز این امر را شفافت‌تر نشان می‌دهد.
بر اساس آمارهای ثبت شده توسط دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مازندران، آورد رودخانه‌های مهم مازندران در سال آبی گذشته ۲ میلیارد و ۴۴۶ میلیون متر مکعب بود که ۲۰ درصد کمتر از آمارهای دوره درازمدت است.
خلردی گفت: در سال آبی گذشته به جز رودخانه‌های بابلرود و تجن که به دلیل رهاسازی آب از ۲ سد بزرگ استان آمار آورد آب در آن‌ها نسبت به سال ماقبل و دوره درازمدت افزایشی شد، در سایر رودخانه‌های استان با کاهش محسوس آورد نسبت به دوره درازمدت مواجه بودیم.
به گفته او آبدهی رودخانه بابلرود در ۱۲ ماه اخیر ۳۸۳.۱ میلیون متر مکعب بود که هفت درصد بیشتر از آمار دوره درازمدت است و ۸۷.۱ میلیون متر مکعب از این مقدار آبدهی ناشی از آب رهاسازی شده از سد البرز بود.
آورد رودخانه‌های مهم مازندران در سال آبی گذشته ۲ میلیارد و ۴۴۶ میلیون متر مکعب بود که ۲۰ درصد کمتر از آمارهای دوره درازمدت است.
بر اساس این آمارها رودخانه تجن هم امسال ۵۲۳.۹ میلیون متر مکعب آورد آب داشت که ۲۰ درصد بیشتر از سال آبی گذشته و ۹ درصد بیشتر از آمار دوره درازمدت است. اما باید در نظر داشت که ۱۳۵.۸ میلیون متر مکعب از این آبدهی مربوط به رهاسازی آب از سد شهید رجایی است و اهمیت و اثرگذاری مدیریت توزیع آب به وسیله سازه‌های آبی را نشان می‌دهد.
به جز این ۲ رودخانه که به لطف ذخیره‌سازی آب در ۲ سد بزرگ استان، آمار آبدهی‌شان بیشتر شد، در سایر رودخانه‌ها کاهش آبدهی ثبت شده و بیشترین افت آورد هم در نکارود ثبت شد. این موضوع را در آمارهای اعلام شده از سوی خلردی می‌توان به وضوح دریافت.
به گفته خلردی حجم آبدهی رودخانه نکارود در سال آبی گذشته ۷۹.۴ میلیون متر مکعب بود که هفت درصد کمتر از سال آبی ماقبل و ۴۸ درصد کمتر از دوره درازمدت است. به عبارتی دیگر آبدهی رودخانه نکارود در مقایسه با آمارهای دوراه درازمدت به حدود نصف رسیده است.
نکته قابل توجه در این آمارها اینکه حتی آبدهی پرآب‌ترین رودخانه مازندران، یعنی رودخانه هراز هم نسبت به دوره درازمدت افزون بر یک‌سوم کاهش یافته است. آمارها نشان می‌دهند که در ۱۲ ماه گذشته بیشترین حجم آبدهی رودخانه‌های استان با ۵۳۷.۴ میلیون متر مکعب در رودخانه هراز ثبت شد بود که ۶ درصد نسبت به سال آبی ماقبل بیشتر است، اما در مقایسه با دوره درازمدت ۳۷ درصد کاهش آبدهی این رودخانه را نشان می‌دهد.
آمار آبدهی سایر رودخانه‌های مهم مازندران هم در مقایسه با دوره درازمدت کاهشی است؛ آبدهی رودخانه تلار با ۲۵۸ میلیون متر مکعب ۲۸ درصد کمتر از دوره درازمدت بود و برای رودخانه چالوس نیز با ۳۰۱.۹ میلیون متر مکعب ۲۷ درصد کاهش آبدهی در مقایسه با آمارهای بلندمدت ثبت شد. رودخانه چشمه‌کیله نیز ۳۶۲.۵ میلیون متر مکعب آبدهی داشت که ۹ درصد کمتر از سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ و ۱۸ درصد کمتر از دوره درازمدت است.
استمرار کاهش آب‌های زیرزمینی
در کنار این آمارها از کاهش بارندگی و کم شدن آبدهی رودخانه‌های مازندران، آمار مهم دیگری را نیز باید قرار داد؛ «وضعیت آب‌های زیرزمینی». کاهش بارش‌ها و کم شدن آورد رودخانه‌ها، به معنای کمتر شدن آب در دسترس برای فعالیت‌های کشاورزی است. در چنین شرایطی نیز به ویژه در ماه‌های گرم سال، برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی گزینه جایگزین و در دسترس برای کشاورزان است. گزینه‌ای که طی ۲ دهه اخیر با رونق گرفتن کشت دوم برنج بیشتر مورد استفاده قرار گرفته و در حال تحمیل فشار بر منابع آبی زیرزمینی است.
کارشناسان می‌گویند سرعت کاهش حجم مخزن آب‌های زیرزمینی در مازندران رو به افزایش است. نگاهی به وضعیت آماری تراز و حجم آب‌های زیرزمینی مازندران در پایان سال آبی گذشته این موضوع را تایید می‌کند. طبق آخرین آمارهایی که از منابع آبی زیرزمینی مازندران در پایان شهریور امسال ثبت شده، تراز آب‌های زیرزمینی مازندران نسبت به زمان مشابه سال گذشته، ۵۱ سانتیمتر و در مقایسه با آمار دوره درازمدت ۱۳۱ سانتیمتری پایین‌تر رفته است. افت تراز آب‌های زیرزمینی مازندران در پایان شهریور پارسال ۸۰ سانتیمتر بود که اکنون به ۱۳۱ سانتیمتر رسیده است.
همین آمارها نشان می‌دهند که کسری مخزن منابع آبی زیرزمینی مازندران از ۱۳۱ میلیون متر مکعب در پایان شهریور پارسال به ۲۲۳ میلیون متر مکعب در پایان شهریور امسال رسیده و حجم آب‌های زیرزمینی استان بیش از ۹۱ میلیون متر مکعب کمتر شده است. یعنی در یک سال گذشته ۹۱ میلیون متر مکعب آب از منابع زیرزمینی مازندران برداشت شد.
از ۱.۵ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی که در مازندران داشتیم، ۲۲۳ میلیون متر مکعب، معادل حدود ۱۵ درصد از این منابع از دست رفته است.
این میزان آب در حالی طی سال‌های اخیر از مخازن منابع زیرزمینی مازندران برداشت شده که کل ظرفیت منابع آبی زیرزمینی مازندران ۱.۵ میلیارد متر مکعب بود. به زبانی ساده‌تر، از ۱.۵ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی که در مازندران داشتیم، ۲۲۳ میلیون متر مکعب، معادل حدود ۱۵ درصد از این منابع از دست رفته است. برای معادل‌سازی این میزان آب کافی است این‌گونه تصور کنیم که تقریبا به اندازه حجم مخزن ۲ سد گلورد تا کنون آب از سفره‌های زیرزمینی مازندران کاسته شده که دیگر هم قابل بازگشت نیست.
یک نکته مهم نیز در این آمارها وجود دارد؛ اینکه بر خلاف پیشتاز بودن منطقه شرق مازندران در کاهش آمارهای بارندگی و آورد رودخانه‌های استان، در حوزه آب‌های زیرزمینی منطقه مرکزی مازندران و دشت هراز پیشتاز افت تراز و کاهش حجم مخزن است.
بر اساس آمارها، بیشترین میزان کاهش حجم آب سفره‌های زیرزمینی مازندران در محدوده دشت هراز ثبت شده است. حجم آب منابع زیرزمینی منطقه دشت هراز ۸۵.۶ میلیون متر مکعب نسبت به وضعیت عادی کمتر شده است. موضوعی که ارتباط مستقیمی با کشت دوم برنج در دشت هراز و فشار مازاد بر منابع زیرزمینی در این منطقه دارد.
در دشت هراز که بیش از ۱۰۰ هزار هکتار مساحت دارد و بزرگ‌ترین دشت کشت برنج کشور است، بیش از ۷۸ هزار حلقه چاه وجود دارد که طبق آمارهای شرکت آب منطقه‌ای مازندران، نزدیک به ۴۵ هزار حلقه از این چاه‌ها مجاز و حدود ۳۳ هزار حلقه چاه نیز بدون پروانه هستند.
کنار هم قرار گرفتن این آمارهای کاهشی از وضعیت بارندگی، آبدهی رودخانه‌ها و حجم و تراز آب‌های زیرزمینی در استانی مانند مازندران که علاوه بر کشاورزی، به خانه دوم و مقصد سفرهای همیشگی میلیون ایرانی دیگر تبدیل شده است و نیاز آبی‌اش روز به روز بیشتر می‌شود، نگرانی‌ها بابت بروز تنش‌های آبی در این استان را بیشتر می‌کند.
بی‌توجهی به اصلاح الگوی کشت، بهره‌گیری از شیوه‌های آبیاری قدیمی، اجرا نشدن طرح‌های کلان کشاورزی مانند یکپارچه‌سازی شالیزارها، هدررفت آب در ساختار سنتی توزیع، رواج کشت دوم برنج با تکیه بر روش‌های سنتی و پرآب‌بر و افزایش جمعیت ثابت و شناور مازندران که به بالا رفتن نیاز این استان به آب و بیشتر شدن تخریب محیط زیست منجر شده، همگی در کنار هم هر سال فشار بر محیط زیست و منابع آبی این استان را افزایش می‌دهند و مازندران را به بروز تنش‌های آبی شدید و پیامدهای خطرناکی مانند فرونشست زمین نزدیک‌تر می‌کنند. وضعیتی که تنها راه در دسترس برای مقابله با آن، افزایش سرعت اجرای طرح‌های مهار آب‌های سطحی، توجه به مدیریت بهینه مصرف آب در حوزه‌های گوناگون و تحقق اهداف برنامه سازگاری با کم‌آبی است.
