به گزارش مشرق، میراحمدرضا مشرف، پژوهشگر مسائل بین الملل طی یادداشتی در روزنامه فرهیختگان نوشت:
روز چهارشنبه هفته گذشته توافقی میان شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان و محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان در شهر ریاض به امضا رسید که در سطح منطقه و جهان بازتابی بسیار گسترده پیدا کرد. این توافقنامه با عنوان «پیمان دفاع متقابل راهبردی»، در زمانی میان دو کشور پاکستان و عربستان‌سعودی منعقد می‌شود که هنوز جهان عرب و به خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس از شوک ناشی از حمله رژیم صهیونیستی به قطر خارج نشده‌اند.
در حالی که بسیاری این توافق را نوعی واکنش در برابر این رخداد ارزیابی کردند، مقامات عربستان سعودی بر این موضوع تأکید داشتند که این معاهده در واکنش به هیچ حادثه و یا رویداد خاصی نیست، بلکه بر اساس میراثی از همکاری‌های بلندمدت دو کشور پایه‌ریزی شده‌است. علاوه‌بر این دو طرف اعلام کردند که بحث بر سر این توافق دفاعی در چند سال گذشته در جریان بوده و سرانجام در چهارچوب فعلی رسمیت یافته است.
در هر حال اگر هم واقعاً این‌گونه باشد این نکته روشن است که وقایع فعلی در تسریع دستیابی به توافق نقش تعیین‌کننده ایفا کرده است. علاوه بر این روشن است که این پیمان برای هر دو کشور بسیار حائز اهمیت تلقی می‌شود کمااینکه وزیر دفاع عربستان پس از امضای پیمان دفاع راهبردی تأکید می‌کند که هم‌اکنون در برابر متجاوز با پاکستان یکی هستیم. خواجه آصف، وزیر دفاع پاکستان نیز متقابلاً از یکسان بودن امنیت پاکستان و عربستان پس از این توافق خبر می‌دهد.
با توجه به ملاحظات فوق، در اینجا تلاش داریم تا ضمن توجه به پیشینه و سوابق روابط و همکاری‌های امنیتی پاکستان و عربستان، به ابعاد دقیق‌تری از توافق و یا پیمان دفاع راهبردی اخیر میان دو کشور و همچنین ظرفیت‌ها و محدودیت‌های پیش روی آن بپردازیم.
پیشینه همکاری‌های دفاعی-امنیتی پاکستان و عربستان
پیشینه همکاری‌های دفاعی و امنیتی میان پاکستان و عربستان‌سعودی به بیش از ۶ دهه قبل، یعنی اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی بازمی‌گردد. در آن زمان سربازان پاکستانی در سایه نگرانی‌های مربوط به جنگ مصر در یمن، به عربستان‌سعودی اعزام شدند. پس از آن نیز نیروهای ویژه ارتش پاکستان در سرکوب شورش مکه (۱۹۷۹) و خارج ساختن مسجدالحرام از کنترل شورشیان نقش مهم ایفا کردند.
در سایه این روند، دو کشور در سال ۱۹۸۲ میلادی توافقنامه همکاری امنیتی دو جانبه امضا کردند که امکان آموزش نظامی (به ویژه در حوزه نیروی هوایی)، پشتیبانی مشورتی و اعزام نیروهای پاکستانی به خاک عربستان را فراهم می‌کرد. در عوض عربستان نیز متعهد به ارائه کمک‌مالی و خرید تسلیحات از پاکستان شد که همین امر این کشور را به یکی از بزرگ‌ترین خریداران تسلیحات پاکستانی تبدیل کرد.
برمبنای چنین توافق‌هایی، گزارش شده است که در برخی زمان‌ها حدود ۲۰هزار سرباز پاکستانی نیز در داخل عربستان استقرار داشته‌اند. تأسیس «ائتلاف نظامی اسلامی ضدتروریسم» متشکل از کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۵ میلادی، یکی دیگر از جلوه‌های برجسته همکاری دفاعی-امنیتی دو کشور به شمار می‌آید.
این ائتلاف حدود ۴۰ عضو داشت و عربستان‌سعودی و پاکستان دو ستون اصلی آن را تشکیل می‌دادند. عربستان رهبری سیاسی و پاکستان با هدایت ژنرال راحل شریف، هدایت نظامی ائتلاف را برعهده داشت.
روند شکل‌گیری و متن توافق دفاع راهبردی
همان‌طور که پیش از این اشاره شد برخی این توافق را غافلگیرکننده و تصمیمی مرتبط با تحولات اخیر خاورمیانه و به خصوص حمله رژیم صهیونیستی به قطر توصیف کرده‌اند. با این حال شواهد نشان می‌دهد که برنامه چنین توافقی از سوی دو کشور پیش از این نیز در حال پیگیری بوده و تحولات جدید صرفاً آن را تسریع کرده است.
واکنش دولت هند به توافق پاکستان و عربستان تا حدی این موضع را تأیید می‌کند، در جایی که وزارت خارجه هند تصریح دارد که دولت این کشور آگاه است که این تحولات قبلاً در دست بررسی بوده و یک توافق طولانی‌مدت بین دو کشور را رسمیت می‌بخشد.
علاوه براین منابع دیگری نیز تأیید می‌کنند که در ماه فوریه سال جاری میلادی (بهمن ماه سال گذشته) نشست کمیته مشترک همکاری نظامی دو کشور در ریاض برگزار شده است.
اما در مورد متن پیمان «دفاع متقابل راهبردی» باید گفت که در بیانیه مرتبط با اعلام توافق، صرفاً به بخش‌هایی از کلیات آن اشاره شده است: «توافق بازتاب‌دهنده تعهد مشترک هر دو ملت برای افزایش امنیت خود و دستیابی به امنیت و صلح در منطقه و جهان است.
با تکیه بر مشارکت تاریخی که نزدیک به ۸ دهه ادامه داشته است و مبتنی‌بر پرونده‌های برادری و همبستگی اسلامی و همچنین منافع راهبردی مشترک و همکاری نزدیک دفاعی دو کشور شاهزاده محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان‌سعودی و شهباز شریف، نخست وزیر پاکستان توافقنامه دفاع متقابل راهبردی (SMDA) را امضا می‌کنند.» همچنین یادآوری شده که توسعه جنبه‌های همکاری دفاعی بین دو کشور و تقویت بازدارندگی مشترک در برابر هر گونه تجاوز، هدف اصلی این توافق را شکل می‌دهد.
در این بین یک جمله اساسی و متمایز در متن توافق به چشم می‌خورد: «هر گونه تجاوز به هر یک از دو کشور، تجاوز به هر دو تلقی می‌شود.» شکی نیست که این جمله را باید مهم‌ترین و اصلی‌ترین وجه پیمان دفاعی دو کشور ارزیابی کرد.
اما نکته مهم ماجرا آن است که جزئیات دقیق‌تری از متن توافق و ماهیت همکاری‌های دفاعی و امنیتی منتشر نشده است. آیا این همکاری در قالب نظامی و پاسخ مشترک به تجاوز انجام می‌گیرد؟ آیا همکاری شامل قرار گرفتن عربستان در زیر چتر هسته‌ای پاکستان نیز می‌شود؟
خواجه آصف، وزیر دفاع پاکستان در پاسخ به پرسش اول تأکید کرده است که این توافق شبیه ناتو است، یعنی اگر به یکی از طرفین حمله شود، طرف دیگر هم مثل یک متحد پاسخ خواهد داد. البته این پاسخی صرفاً مطبوعاتی است و دقیقاً معلوم نیست که در متن هم به چنین موردی اشاره شده است یا خیر.
ضمن آن که ادامه صحبت‌های وزیر دفاع پاکستان در رابطه با ماهیت غیرهجومی و دفاعی توافق و این که همکاری تازه، همان همکاری‌های سابق را رسمی و گسترده‌تر می‌کند، تردیدهای بیشتری را در این مورد به‌وجود می‌آورد. در بحث هسته‌ای نیز اشاره مستقیمی به قرار گرفتن چتر هسته‌ای اسلام‌آباد بر سر عربستان، از سوی مقامات پاکستانی انجام نگرفته است. تنها یکی از مقامات ارشد عربستان سعودی در پاسخ به سؤال خبرنگاران گفته است که توافق شامل «تمامی ابزارهای نظامی» می‌شود.
ظرفیت‌های داخلی و منطقه‌ای توافق دفاعی
امضای پیمان دفاع متقابل راهبردی از سوی پاکستان و عربستان باعث ایجاد ظرفیت‌هایی در عرصه سیاست داخلی به خصوص در پاکستان و همچنین در سطح منطقه‌ای شده است.
۱) افزایش ثبات و اقتدار دولت و ارتش پاکستان: با توجه به تنش‌های سیاسی درازمدت اخیر به‌خصوص میان حزب تحریک انصاف و ارتش، این توافق می‌تواند در بالا بردن اقتدار دولت و ارتش در داخل کشور نقشی چشمگیر ایفا کند.
در همین راستا روزنامه جنگ پاکستان این پیمان را نشانه هماهنگی و همگرایی هر چه بیشتر دولت و ارتش تلقی می‌کند. در عین حال شاهد نوعی جهش اعتماد در سرمایه‌گذاری پس از اعلام توافق هستیم چنان‌که بورس کراچی به یکباره رشدی ۱۷۰۰ واحدی را نشان داده و به بالاترین سطح تاریخی خود می‌رسد.
۲) کاهش بارمالی دولت در حوزه امنیت: با توجه به این که از یک‌سو بحران اقتصادی در سال‌های اخیر دامنگیر پاکستان شده و از سوی دیگر شرایط امنیتی نیز رو به وخامت گذاشته است، حوزه امنیت بار مالی سنگینی بر دولت پاکستان وارد کرده و دست و بال ارتش پاکستان را نیز بسته بود.
اکنون در سایه این توافق و با احتمالاً با ارتقای چشمگیر روند کمک‌های مالی عربستان به حوزه امنیتی و دفاعی پاکستان، بخشی از این دغدغه‌ها مرتفع و شرایط کمک به بهبود اوضاع امنیتی فراهم خواهد شد.
حسین حقانی، سفیر پیشین پاکستان در ایالات متحده در این زمینه گفت: «به احتمال زیاد اکنون پاکستان می‌تواند سلاح‌های مورد نیازی را که ترامپ مایل به فروش آن است، با پول عربستان سعودی خریداری کند.»
۳) تقویت مواضع پاکستان در برابر هند و در موضوع کشمیر: با توجه به رقابت سیاسی و نظامی شدید میان هند و پاکستان و از آن مهم‌تر رویارویی نظامی اخیر دو کشور، پیمان دفاعی اخیر پاکستان و هند می‌تواند در جلب حمایت کشورهای اسلامی و به خصوص عربستان در برابر تحرکات هند، بسیار مؤثر واقع شود.
علاوه بر این پاکستان مدت‌هاست که از بی‌توجهی کشورهای اسلامی و عربی به مسئله کشمیر شکایت دارد. اکنون احتمالاً این پیمان بتواند در توجه دوباره کشورهای اسلامی به کشمیر و حمایت از مواضع اسلام‌آباد در برابر هند تأثیرگذاری نشان دهد.
۴) خروج منطقه از زیر چتر وابستگی نظامی به آمریکا: تحولات اخیر و به خصوص عدم حمایت آمریکا از قطر در جریان حمله رژیم صهیونیستی، ضربه حیثیتی به اعتبار اعراب حاشیه خلیج فارس و به خصوص عربستان وارد کرد. این کشورها که سال‌ها به حمایت نظامی آمریکا دلخوش بودند،
حالا در برابر افکار عمومی در داخل و همچنین در سطح بین‌المللی، احساس ناتوانی و فریب‌خوردگی داشتند. اکنون عربستان در سایه این توافق و قرار گرفتن در زیر چتر حمایت یک کشور اسلامی با قدرت اتمی، می‌تواند از اتکای بیش از حد خود به ایالات متحده در حوزه امنیت بکاهد.
این مسیر می‌تواند به وسیله دیگر کشورهای عربی منطقه نیز دنبال شود، کمااینکه یکی از روزنامه‌نگاران پاکستانی مدعی شده است که دو کشور دیگر هم قصد دارند تا به زودی توافقات دفاعی با پاکستان به امضا برسانند.
۵) تشکیل ساختار امنیتی - دفاعی اسلامی در منطقه: از دید بسیاری تحلیلگران مسلمان خاورمیانه به ویژه در پاکستان، این پیمان امنیتی دوجانبه از این ظرفیت برخوردار است که به یک ساختار فراگیرتر و جمعی امنیتی و دفاعی اسلامی و یا در واقع یک «ائتلاف راهبردی اسلامی» منجر شود.
ورود کشورهایی همچون ترکیه، مصر و یا حتی ایران به چنین ائتلافی ممکن است باعث تشکیل زیر ساختی شود که در حال حاضر به عنوان ناتوی اسلامی یاد می‌شود. اگرچه با توجه به اختلافات فراگیر میان جوامع اسلامی، این ایده فعلاً دور از ذهن به نظر می‌رسد، اما با معادلات جدید خاورمیانه و اقدامات رژیم صهیونیستی، امری محال نیز تلقی نمی‌گردد.
محدودیت‌های توافق دفاعی
«پیمان دفاع متقابل راهبردی» پاکستان و عربستان در برخی حوزه‌های مهم با چالش‌های جدی مواجه است.
۱) ابهامات فراوان در متن پیمان دفاعی: این موضوع را می‌توان در صدر ضعف‌های توافق قرار داد. همان‌طور که گفته شد در حال حاضر صرفاً کلیاتی از پیمان جنبه علنی پیدا کرده است و متن اصلی توافق دو کشور همچنان محرمانه باقی مانده است.
برخی از زاویه‌ای مثبت، آن را نشانه وجود مفادی غیرقابل انتشار از همکاری در همه حوزه‌ها و به طور خاص، همکاری و مشارکت دو کشور در حوزه سلاح‌های هسته‌ای ارزیابی می‌کنند. در نقطه مقابل برخی باور دارند که عدم افشای متن احتمالاً به دلیل پیمانی در امتداد شرایط توافقات پیشین و بدون هرگونه ویژگی خاص بوده است. حسین حقانی، دیپلمات سابق پاکستانی باور دارد که اشاره به واژه راهبردی در توافق، ممکن است شامل مشارکت هسته‌ای و موشکی نیز باشد.
اما افتخار فردوس، روزنامه‌نگار پاکستانی صرفاً به سایه بازدارندگی اتمی در این توافق باور دارد: «با وجود آنکه توافق به طور رسمی شامل تضمین هسته‌ای نیست، زرادخانه پاکستان یک سایه بازدارندگی ایجاد می‌کند و به عربستان سعودی یک چتر هسته‌ای بالفعل می‌بخشد.»
۲) چالش روابط دوجانبه با هند و ایالات متحده: هم پاکستان و هم عربستان در اجرای این پیمان با چالش‌هایی مهم در حوزه سیاست خارجی خود روبه‌رو هستند. پاکستان باید نگران نارضایتی ایالات متحده باشد، کشوری که اسلام‌آباد به هر نحو به دنبال تداوم روابط با آن است. ا
قدام پاکستان دخالت مستقیم در حوزه نفوذ ایالات متحده و چه‌بسا تضعیف موقعیت آن در منطقه محسوب می‌شود. اما شرایط برای عربستان پیچیده‌تر نیز است. عربستان علاوه‌بر ایالات متحده، باید دغدغه حفظ روابط با هند را نیز داشته باشد.
هند و عربستان در سال‌های اخیر روابط خود را در بالاترین سطح ممکن ارتقا داده‌اند. در بعد اقتصادی سطح مبادلات دو کشور به حدود ۵۰ میلیارد دلار رسیده است. هند دومین شریک تجاری عربستان و ریاض نیز پنجمین شریک تجاری بزرگ دهلی‌نو است.
همین مسئله باعث شده است تا عربستان در بسیاری از تحولات میان پاکستان و هند سکوت اختیار کرده و یا موضع میانجیگری اتخاذ کند. اما این پیمان دفاعی شرایط را کاملاً دگرگون خواهد کرد. اکنون در صورت بروز هر گونه جنگ میان پاکستان و هند، عربستان موظف به حمایت از پاکستان خواهد بود. این موضوع بر آینده روابط دو کشور سایه سنگینی خواهد انداخت.
