همشهری آنلاین – گروه سیاسی: ۱۸ شهریورماه و همزمان با میلاد پیامبراکرم(ص) و امام جعفرصادق (ع) بود که رهبرمعظم انقلاب با درخواست رئیس دستگاه قضایی برای عفو و تخفیف مجازات جمعی از محکومان دادگاه‌ها موافقت کردند؛ اقدامی که براساس آن، جمع زیادی از محکومان محاکم مختلف، از جمله تعداد قابل‌توجهی از محکومان امنیتی مشمول عفو می‌شوند.
نکته محوری «عفو معیاری»، شمول گسترده‌تر محکومان واجد شرایط «عفو» نسبت به گذشته است؛ موضوعی که از جنبه‌های متنوع سیاسی – اجتماعی، اقدامی تقریبا بی‌سابقه که در «گستره شمول»، «شرایط زمانی» و همچنین «روش» ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد.
محاکم مشمول عفو و تخفیف
- محکومان سازمان تعزیرات حکومتی
- محکومان سازمان قضایی نیروهای مسلح
- محکومان دادگاه‌های عمومی و انقلاب
- نکته: شرط برخورداری از این عفو و تخفیف این است که محکومیت افراد تا تاریخ ۱۹ شهریورماه ۱۴۰۴ قطعیت یابد.
شرایط استفاده از عفو
- نداشتن بیش از یک فقره سابقه محکومیت کیفری قطعی تا درجه ۶
- عدم ارتکاب جرم عمدی جدید، مستوجب مجازات درجه یک تا ۶ در ایام تحمل حبس در حال اجرا یا در زمان مرخصی اعطایی
- نداشتن مدعی خصوصی یا شاکی یا جلب رضایت آنها یا جبران ضرر و زبان یا ترتیب پرداخت خسارت مدعی خصوصی و زیان دیده
- نکته: معاونت در جرایم به استثنای «قتل عمدی»، به جلب رضایت شاکی خصوصی نیاز ندارد و مانع اعمال عفو نیست.
عفو و تخفیف شامل کدام محکومان می‌شود؟
- محکومان به حبس تا ۵ سال در جرایم امنیتی که از زمان قطعیت حکم آنان بیش از ۵ سال گذشته و به عللی تاکنون اجرا نشده‌است. (باشرط مندرج در بخشنامه).
- محکومان به حبس، که در حال تحمل حبس و در زندان به سر می‌برند(براساس ۱۳ بند مشخص شده در بخشنامه ابلاغی).
- محکومان پرداخت جزای نقدی (با توجه به ۴ بند مندرج در بخشنامه ابلاغی)
- تخفیف یک درجه از مجازات محکومان به اعدام فاقد سابقه کیفری مشابه (با درنظر گرفتن استثنائات مشخص شده در بخشنامه ابلاغی)
- کلیه محکومان به تحمل شلاق تعزیری
جرائمی که مشمول عفو و تخفیف نمی‌شود
- سرقت مسلحانه یا مقرون به آزار یا سارقانی که دارای سابقه محکومیت کیفری هستند.
- جرایم مربوط به موادمخدر و روانگردان به‌صورت مسلحانه یا عمده (با توجه به نکات مطرح در بخشنامه).
- خرید، فروش، توزیع و قاچاق سلاح گرم جنگی و مهمات
- جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی درجه ۳ و بالاتر (با توجه به تبصره مندرج در بخشنامه)
- محکومانی که در زندان بر جرایم خود اصرار ورزیده یا مرتکب جرم جدیدی در زندان شده‌اند.
- آدم‌ربایی در صورت عدم‌گذشت شاکی خصوصی یا چنانچه میزان محکومیت بیش از ۵ سال حبس باشد.
- اسیدپاشی
- دایر کردن مرکز فساد و فحشاء
- اختلاس و ارتشاء، مگر آنکه تا پایان مهرماه ۱۴۰۴ رد مال و جزای نقدی را پرداخت کرده باشند
- جرم کلاهبرداری در صورت عدم جلب رضایت شاکی خصوصی یا عدم رد مال
- جعل اسکناس و ضرب سکه تقلبی
- مباشرت، مشارکت یا معاونت در اخلال عمده یا کلان در نظام اقتصادی (با درنظر گرفتن استثنای مطرح شده در بخشنامه).
- قاچاق مشروبات الکلی موضوع بند (ت) ماده ۲۲ قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز
- جرایم مستوجب مجازات حدی
نقطه کانونی تحول تازه
نقطه تحولی شاخص در زمینه عفو معیاری، تفاوت‌های اساسی آن با رویه‌های گذشته براساس «عفو مصداقی» است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:
روند عفو مصداقی:
- بررسی پرونده همه افراد واجد شرایط در کمیسیون‌های عفو استانی
- ارسال پرونده به کمیسیون مرکزی و بررسی مجدد
- انعکاس پیشنهاد عفو یا تخفیف مجازات محکوم طی نامه‌ای به ریاست قوه قضاییه در صورت موافقت اکثریت اعضای کمیسیون عفو مرکزی
- بررسی مجدد و اعلام نظر رئیس قوه قضاییه درباره پرونده ارسالی
- تقدیم نامه درخواست عفو به دفتر مقام معظم رهبری
روند عفو معیاری:
- تدوین معیارها و شاخص‌هایی با درنظر گرفتن نکات راهبردی، به‌جای بررسی همه پرونده‌ها قبل از پیشنهاد عفو
- گسترده‌تر شدن معیارها نسبت به عفو مصداقی تا افراد بیشتری شامل عفو و تخفیف شوند
- تقدیم معیارها و شاخص‌ها به دفتر رهبرمعظم‌انقلاب برای دریافت موافقت
- بررسی و اعلام مصادیق مشمول ازسوی محاکم مربوط، پس از دریافت موافقت رهبرمعظم‌انقلاب
تفاوت‌های کلیدی:
- در عفو معیاری پس از موافقت مقام معظم رهبری پرونده محکومان واجد شرایط بررسی می‌شود، در حالی که در عفو مصداقی قبل از اعلام به دفتر مقام معظم رهبری پرونده‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد.
- در عفو مصداقی از قبل مشخص است چه تعداد از محکومان مشمول عفو می‌شوند، اما در عفو معیاری از قبل مشخص نیست.
- عفو مصداقی بلافاصله پس از اعلام عفو قابلیت اجرا دارد، اما عفو معیاری بلافاصله بعد از ابلاغ عفو قابلیت اجرا ندارد، چراکه باید مصادیق شناسایی و تطبیق معیارها با مصادیق انجام شود.
- برخلاف عفو مصداقی، در عفو معیاری آمار افرادی که مشمول عفو و تخفیف می‌شوند، بلافاصله مشخص نیست.
چرا عفو معیاری مهم است؟
کارشناسان براین اعتقادند که «عفو معیاری»، یک نوآوری کلیدی در ساختار قضایی ایران محسوب می‌شود که فراتر از عفوهای موردی و مصداقی، گام بلندی در مسیر تحقق «عدالت ترمیمی» است و از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است، از جمله:
- مهلت زمانی: یکی از نکات شاخص قابل مشاهده در «عفو معیاری»، موضوع «مهلت‌های زمانی» است که به‌صورت چهارگانه پیش‌بینی شده‌است.
- کاهش جمعیت کیفری: عفو معیاری اخیر تاثیرگذاری ویژه بر کاهش جمعیت کیفری، زمینه‌ساز کاهش آسیب به اشخاص و جامعه می‌شود.
- بازتاب بین‌المللی: نوآوری عفو معیاری، به عنوان الگویی از «عدالت» و «رافت اسلامی»، بیش از هر چیز نشان‌دهنده جایگاه حقوق‌بشر در ساختارهای قضایی ایران است؛ جایگاهی که تجلی راهبردهای عدالت اسلامی به‌حساب می‌آید.
- توجه به محکومان امنیتی: یکی دیگر از ویژگی‌های مهم عفو معیاری اخیر، معطوف به این نکته است که برخلاف عفوهای گذشته، محکومان امنیتی نیز مدنظر قرار گرفته‌اند و به گفته مسئولان مربوط، احتمالا حدود ۷۰ درصد از این نوع محکومان نیز مشمول عفو می‌شوند.
- شفافیت: یکی از امتیازات عفو معیاری، ایجاد شفافیت در معیارها و شاخص‌هاست که شخص خاصی را درنظر ندارد و هرگونه شائبه مطرح در زمینه تبعیض را از میان می‌برد.
- شمول گسترده: گسترده بودن دایره مشمولان عفو و تخفیف در عفو معیاری برخلاف عفوهای سنتی، از مزیت‌های اقدام تحولی اخیر دستگاه قضایی به‌حساب می‌آید.
- تغییر رویکرد اساسی: حرکت در مسیر «بازسازی اجتماعی» یکی دیگر از ویژگی‌های راهبردی عفو معیاری اخیر است که می‌توان گفت با گذر از صرف «تنبیه» و «کیفر دادن متهم»، «عدالت بازسازنده» را مدنظر قرار داده‌است.
پیامدهای چند وجهی
به اذعان کارشناسان، اجرایی‌سازی «عفو معیاری» در ساختار قضایی ایران دارای پیامدهای سیاسی – اجتماعی ویژه‌ای که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
- تقویت وحدت ملی: در شرایط اجتماعی پس از جنگ تحمیلی ۱۲ روزه، عفو معیاری اخیر، به‌ویژه با دربرگیری محکومان امنیتی، گامی بلند در مسیر تحقق «وحدت ملی» به حساب می‌آید.
- پیام اقتدار: در روزهای اخیر کارشناسان براین نکته تاکید داشته‌اند که عفو معیاری اخیر، نماد اقتدار و ثبات امنیتی کشور است.
- تقویت سرمایه‌های اجتماعی: تجلی «رافت اسلامی» و «عدالت» در عفو معیاری، بی‌شک با ترمیم برخی شکاف‌های سیاسی، زمینه‌ساز تقویت سرمایه‌های اجتماعی و در پی آن، انسجام اجتماعی روزافزون خواهد شد.
- بازتاب بین‌المللی: اقدام اخیر قوه قضاییه، نشان‌دهنده یکی از وجوه «حقوق‌بشر اسلامی» است و خنثی‌کننده تبلیغات گسترده ایران‌هراسانه در سطح بین‌المللی خواهد بود.
- حمایت از خانواده‌ها: عفو معیاری اخیر، آن‌هم با دایره شمول گسترده، تاثیر بی‌بدیلی در تقویت بنیان خانواده زندانیان خواهد داشت و گامی راهبردی در حمایت از آنان به‌شمار می‌رود.
- کاهش آسیب‌های اجتماعی: بازگشت تعداد قابل‌توجهی از زندانیان به کانون خانواده‌ها، بی‌شک بر کاهش آسیب‌های اجتماعی تاثیرگذار خواهد بود.
- تاثیرات اقتصادی: کاهش هزینه نگهداری زندانیان، می‌تواند سبب آزاد شدن منابعی شود که برای پیشبرد پروژه‌های کلان، تقویت زیرساخت‌های پیشگیری از جرم و ارتقای کیفیت خدمات قضایی نیاز است.
