به گزارش اقتصادنیوز، به فاصله دو هفته پس از فعال سازی مکانیسم ماشه از سوی سه کشور اروپایی، عباس عراقچی وزیر امور خارجه در مصر با رافائل گروسی مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای همکاری با این آژانس توافق کرد.
سوالی که به میان می آید آن است که توافق صورت گرفته چقدر می‌تواند مکانیسم ماشه را متوقف کند؟ در این خصوص اقتصادنیوز نظر محمد آهنی امینه، رایزن حقوقی سابق دفتر نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در ژنو، را جویا شده است.
او معتقد است توافق عراقچی–گروسی در شرایطی حاصل شد که هم ایران و هم آژانس از وضعیت موجود ناراضی بودند. از یک‌سو ایران ملزم به اجرای قانون مصوب مجلس بود و از سوی دیگر ضرورت همکاری با آژانس و جامعه جهانی وجود داشت. به گفته او، وزارت خارجه توانست میان این دو الزام توازن برقرار کرده و به فرمولی جدید برای همکاری برسد.
این دیپلمات بازنشسته با بیان اینکه اتحادیه اروپا هیچ‌گاه سابقه ابتکار موفق در عرصه بین‌الملل را نداشته است می‌گوید: اروپا تنها دستاورد خود را حفظ برجام می‌داند و فعال شدن مکانیسم ماشه به معنای تیر خلاصه به برجام است. به این ترتیب اروپا برای جلوگیری از شکست، میل به توافق با ایران دارد.
مشروح گفتگوی اقتصادنیوز با این دیپلمات پیشین را در ادامه می‌خوانید.
*******
* آقای آهنی! لطفاً در ابتدا تحلیل خود را از توافق عراقچی – گروسی بیان کنید. این توافق در حالی انجام شد که فرآیند فعال‌سازی اسنپ‌بک از سوی اروپایی‌ها آغاز شده بود. فکر می‌کنید که توافق صورت‌گرفته با آژانس چه سیگنالی برای طرف اروپایی دارد؟
بالاخره در اختلاف پیش آمده بین جمهوری اسلامی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، هر دو طرف از وضعیت موجود ناراضی بودند. واقعیت این است که این مسئله قابل مرتفع شدن بود. ما، یعنی جمهوری اسلامی، آن قانون مصوب مجلس را داشتیم که در حقیقت دولت را ملزم می‌کرد به انجام سلسله اقداماتی که به قول معروف در جهت مصالح کشور بود.
هم‌زمان، موضوع در سطح بالاتر، به دلیل اهمیت همکاری با آژانس و جامعه جهانی، به شورای عالی امنیت ملی منتقل شده بود. وزارت امور خارجه در حقیقت باید یک توازن بین دستورالعمل شورای عالی امنیت ملی و قانونی که مجلس تصویب کرده بود برقرار می‌کرد تا بتواند با آقای گروسی بنشیند و راه حل مرضی‌الطرفینی پیدا کنند.
خدا رو شکر، این کار انجام شد و در نشستی که آقای عراقچی به وساطت وزیر خارجه مصر با گروسی داشت، طرفین توانستند به یک فرمول جدید برسند. بالاخره بعد از حمله‌ای که در جنگ 12روزه به تاسیسات اتمی ما شد، شرایط پادمانی کشور تغییر کرد و آژانس هم دیگر نمی‌توانست انتظار داشته باشد که ما مثل قبل از این حمله با آن همکاری کنیم؛ چرا که آژانس نقض عهدهایی انجام داد، اقداماتی که باید انجام می‌شد صورت نگرفت و اقداماتی هم نباید انجام می‌شد اما صورت گرفت. بنابراین این انتظار دیگر نمی‌توانست وجود داشته باشد که همه مولفه‌های مربوط به قبل از حمله، بعد از حمله هم ثابت بماند و رابطه دو طرف براساس آن مولفه‌ها تنظیم شود.
به این ترتیب، فرمول جدیدی تهیه شد که همکاری‌های جدید میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تنظیم و این روابط را صورت‌بندی می‌کرد. فکر می‌کنم برای قدم اول، اقدام مناسبی صورت گرفت، اما جمهوری اسلامی اجرای این توافقنامه را به اجرا نشدن اسنپ‌بک و بازگشت نامه‌ای که اروپا برای شورای امنیت سازمان ملل فرستاده، مشروط کرده است. یعنی اگر طرف‌های اروپایی اصرار به انجام اسنپ‌بک داشته باشند، ایران مجاز است همین توافق با گروسی را اجرا نکند.
* فکر می‌کنید این توافق می‌تواند جلوی اسنپ‌بک را بگیرد؟
واقعیت این است که اتحادیه اروپا، در طول حیات سیاسی خود، به دلایل مختلف، یک ابتکار موفق در سطح بین‌المللی نداشته است. و الان چیزی که به رخ می‌کشد و می‌گوید توانسته در سطح بین‌المللی جلوی تهدید امنیت بین‌المللی را بگیرد حفظ همین برجام و توافقی است که بین جمهوری اسلامی و کشورهای 1+5 شکل گرفته بود.
اروپایی‌ها، به نظر من، تمایل ندارند این بحران از کنترل آن‌ها خارج شود؛ چراکه شکست بزرگی برای اتحادیه اروپا خواهد بود؛ چیزی که در این سال‌های اخیر به آن می‌بالیدند، یعنی مدیریت بحران بین‌المللی، عملاً از دست خواهد رفت. از سوی دیگر، مشخص نیست پس از فعال شدن مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک، واکنش‌های طرف‌های بین‌المللی و جمهوری اسلامی چه خواهد بود و این می‌تواند برای اروپا بسیار بحران‌زا و منبع ناامنی باشد.
بنابراین اعتقاد من این است که نه جمهوری اسلامی و نه کشورهای اروپایی تمایل ندارند این بحران از کنترل آن‌ها خارج شود. به همین خاطر فکر می‌کنم هر دو طرف تمام تلاش خود را خواهند کرد تا توافق، حتی اگر توافقی نیم‌بند باشد و به عنوان آغاز کار مطرح شود، با موفقیت پیش رود. اگر واقعاً اروپایی‌ها بخواهند جلوی خارج شدن بحران از کنترل را بگیرند، راهی جز بازگرداندن وضعیت به حالت سابق ندارند. هنوز هم فرصت دارند؛ مثل چند هفته باقی مانده.
* گفتید که با فعال شدن مکانیسم ماشه، ایران توافق اخیر با آژانس را اجرا نخواهد کرد. در طرف مقابل هم اروپایی‌ها شرط‌شان برای تعویق اجرای مکانیزم، همکاری با آژانس بوده است. این مطلب را چطور ارزیابی می‌کنید؟
البته اروپایی‌ها فقط شرط همکاری با آژانس را نگذاشته‌اند؛ چیز دیگری که آن را مطرح کرده‌اند اما در حد و اندازه اختیاراتشان نبود گفت‌وگو با آمریکا است. در حالی که این موسوع اصلاً ربطی به کشورهای اروپایی ندارد. آن‌ها اجرای یک بند از قرارداد ۲۲۳۱ یا یک بند از برجام را منوط به مذاکره ایران با طرفی کردند که اصلاً در برجام نیست و دیگر ربطی به قطعنامه ۲۲۳۱ ندارد. بنابراین شرط آن‌ها واقعاً مضحک و غیرعملیاتی است.
با وجود این، تحلیل من این است که اگر اروپایی‌ها واقعاً صداقت داشته باشند و همان‌طور که در گذشته گفته‌اند، تمایل داشته باشند بحران را کنترل کنند، این توافقنامه می‌تواند مستمسکی برای جلوگیری از فعال شدن دوباره اسنپ‌بک باشد؛ اجرای اسنپ‌بک، در عمل، تیر خلاص بر برجام است و کسی نمی‌تواند پیش‌بینی کند چه اتفاقی خواهد افتاد.
البته دست جمهوری اسلامی هم بسته نیست و آن‌ها این را هم می‌دانند؛ به همین دلیل نگران هستند که اقدامات متقابلی از سوی ایران انجام شود. در این صورت توافق برد-برد تبدیل به توافق باخت-باخت خواهد شد و دو طرف متضرر خواهند شد. بنابراین احساس من این است که دو طرف برای جلوگیری از باخت، تمام تلاش خود را خواهند کرد تا وضعیت را به حالت سابق برگردانند.
اما نباید فراموش کنیم که در طرف دیگر، کشوری مخل امنیت جهانی به نام اسرائیل حضور دارد که نفوذ زیادی بر شخص ترامپ و سیستم تصمیم‌گیر در ایالات متحده دارد و رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی و غیرعقلانی نشان داده است. هدف آن‌ها هم این است که رفتار غیرعقلانی انجام دهند تا طرف مقابل نتواند پیش‌بینی کند؛ درست مثل یک بازی شطرنج که حرکت نابخردانه‌ای می‌کنند و هیچ آدم عاقلی انتظار آن را ندارد. اما اگر شرایط را عادی فرض کنیم و بپذیریم که رهبران کشورها مبتنی بر عقلانیت عمل می‌کنند، باید تمام تلاش شود تا طرف‌های برجام، از جمله ایران، این بحران را مدیریت کنند و به سازوکارهای رسمی و عملی بازگردند.
* در واقع امیدوار هستید که این توافقی که با آژانس انجام شده، مبنای یک توافق بلندمدت‌تر شود؟
من این امیدواری را دارم، منتها احساس من این است که ما هنوز در ابتدای مسیر هستیم؛ یعنی شروع کار، تنها ۵۰ درصد داستان است. ببینید، ما الان در یک شیب تند به سمت عقب‌رفت و پس‌رفت قرار داریم. ابتدا باید جلوی این شیب تند را بگیریم، بعد می‌توانیم به سمت مسیر مثبت حرکت کنیم.
استنباط من این است که توافقی که اکنون ایران با آژانس انجام داده، می‌تواند مبنایی باشد برای توقف این سقوط و جلوگیری از تشدید بحران. در مرحله بعد، اگر دو طرف توانستند جلوی تبدیل بحران به شرایط بدتر را بگیرند، آن‌وقت می‌توانند دوباره بنشینند و مذاکره کنند تا این روند را به حالت طبیعی و همکاری دو طرف بازگردانند؛ همان چیزی که به قول انگلیسی‌ها «ریورس» کردن روند بحران است.
* گفتید که اگر اسنپ بک فعال شود دست جمهوری اسلامی بسته نخواهد بود. الان در مجلس طرحهایی برای خروج از NPT مطرح است. فکر می‌کنید که چه اقداماتی انجام دهد؟
یکی از اقدامات همین است. البته اقدامات جمهوری اسلامی فقط محدود به این نیست، اما یکی از بزرگ‌ترین اقداماتی که می‌تواند انجام دهد، همین است. جهان و نظام بین‌الملل تجربه‌ای از این داستان دارد؛ خروج کره شمالی از NPT نمونه آن است. وقتی کشوری از NPT خارج شود، دسترسی بین‌المللی به آن کشور عملاً قطع می‌شود.
استنباط کلی سیاسیون جهان این است که وقتی کشوری بگوید می‌خواهد از NPT خارج شود، هدف اصلی‌اش محدود کردن دسترسی‌ها و نظارت بین‌المللی است. کشوری که می‌خواهد نظارت بین‌المللی را محدود کند، احتمالاً قصد انجام رفتار غیرمعمول دارد. این برای کسانی که دغدغه امنیت جهانی دارند، زنگ خطری جدی است.
در این شرایط، طرف مقابل نمی‌تواند پیش‌بینی کند چه اتفاقاتی در ایران در میزان توسعه برنامه هسته‌ای، فعالیت صلح‌آمیز یا غیرصلح‌آمیز آن و ... رخ خواهد داد. می‌دانید که حتی وقتی تاسیسات هسته‌ای کشوری مورد حمله قرار می‌گیرد، جهان غالباً آن را پذیرفته و سازوکارهای پیش‌بینی شده بین‌المللی، از جمله آژانس، ممکن است حتی محکوم نکنند و بعضاً همراه با کشور تهاجم‌کننده باشند.
در چنین شرایطی، طبیعی است که کشوری که حقوقش پایمال شده و مورد ظلم قرار گرفته، بر اساس توانمندی و اقتدار خود، هر کاری که از دستش برمی‌آید انجام دهد. حتی اگر ایران زمانی اعلام کند می‌خواهد از NPT خارج شود، جهان - به معنای عقلای جهان؛ نه سیاستمداران بی‌عقلی که در کاخ سفید و اسرائیل حاکم هستند - این حق را به جمهوری اسلامی می‌دهند و می‌گویند ایران نمی‌تواند بنشیند و تماشا کند که دنیا به تاسیساتش حمله کند، برخلاف قوانین بین‌المللی، و هیچ واکنشی نشان ندهد. به نوعی جهان این رفتار را طبیعی و قابل پذیرش می‌داند. تا الان هم اگر ایران این کار را نکرده، در حقیقت خویشتنداری کرده است. اما احساس من این است که جهان این را خواهد پذیرفت که ایران در نهایت اقدام نهایی را انجام دهد.
*یعنی موافق هستید با آن؟
با خروج از ان‌پی‌تی در این شرایط، نه موافق نیستم. در شرایط فعلی، باید تا جایی که امکان دارد جلوی تحریک بحران را گرفت و اجازه نداد بحران امنیتی به نهایت خود برسد؛ این کاری است که اکنون جمهوری اسلامی انجام می‌دهد. در این شرایط، من اصلاً خروج از ان‌پی‌تی را به مصلحت کشور و امنیت بین‌الملل نمی‌دانم.
اما این به معنای آن نیست که ما حقوق خود را پایمال شده ببینیم و دست روی دست بگذاریم و فقط طرف مقابل را نگاه کنیم که مدام تهدید می‌کند. اکنون نه تنها اقدامی انجام داده‌اند، بلکه همچنان تهدید به اقدام هم می‌کنند.
گاهی یک کشور اقدامی انجام می‌دهد و همه می‌گویند کار بدی کرده و مغایر با حقوق بین‌الملل بوده است و تنبیه می‌شود. اما الان، نه تنها اسرائیل و آمریکا توسط نظام بین‌الملل تنبیه نشده‌اند، بلکه جسور و بی‌پروا همچنان تهدید می‌کنند. می‌گویند اگر این دفعه نشد، دفعه بعد می‌زنیم و دوباره اقدام می‌کنیم.
این رفتار اساساً مغایر با بندهای منشور ملل متحد، به ویژه تبصره 4 از بند دوم است که کشورها را از جنگ و تهدید به توسل به زور منع می‌کند. آن‌ها با سینه سپر هم جنگ را تحمیل و هم تهدید به ادامه آن می‌کنند. اگر جلوی تندروهای نظام بین‌الملل گرفته نشود، یک بلبشوی جدی حاکم خواهد شد که جهان قادر به مدیریت آن نخواهد بود.
*گفتید که بعد از فعال شدن مکانیز ماشه، این یکی از راه‌های ایران است، راه‌های دیگری هم است به نظر شما؟
بله، راه‌های دیگری هم هست که هم بتوانیم از NPT خارج نشویم و هم محدودیت ایجاد کنیم؛ یعنی دسترسی‌هایی که اکنون براساس پروتکل به طرف مقابل داده شده، را می‌توانیم محدود کنیم یا در مورد پروتکل الحاقی، زیر بار نرویم و کاملاً مخالفت کنیم. به طور کلی راه‌هایی وجود دارد، اما آخرین تیر ایران، خروج از ان‌پی‌تی است.
به همین دلیل، من فکر می‌کنم صحبت از خروج از NPT در شرایط فعلی و با توجه به توافقی که بین آقای عراقچی و آقای گروسی انجام شده، کمی زود است. ابتدا باید واکنش‌های طرف مقابل را ببینیم؛ تا پایان دوره یک ماهه، آیا طرف‌های مقابل اسنپ‌بک را دوباره برمی‌گردانند یا تمدید می‌کنند یا خیر. بعد از آن، بر اساس شرایط موجود، مسئولین کشور، به ویژه شورای عالی امنیت ملی، در این خصوص بحث و بررسی خواهند کرد و بهترین راهکار را انتخاب خواهند کرد.
