فرهیختگان در یادداشتی با عنوان « دنیا منتظر ما نمی‌ماند!» نوشت: جمعه ۱۷ مرداد ۱۴۰۴، مصادف با ۸ آگوست ۲۰۲۵، خبری منتشر شد که همه نگاه‌ها را به سوی خود جلب کرد: ارمنستان و آذربایجان با میانجی‌گری آمریکا به توافق صلح دست پیدا کردند؛ توافقی که طی آن به ایالات متحده حقوق انحصاری توسعه کریدور زنگزور در خاک ارمنستان را می‌دهد و بناست این مسیر به نام ترامپ نام‌گذاری شود؛ «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» یا به اختصار «تریپ» (TRIPP). واکنش‌ها اما به این خبر متفاوت بود؛ برخی خوشحال شدند، برخی ناراحت؛ بعضی احساس خطر کردند، بعضی احساس پیروزی؛ عده‌ای حریص شدند، عده‌ای ناامید.
در ایران نیز، از آنجا که این خبر مربوط به مرز ایران با ارمنستان می‌شود و می‌تواند تبعات زیادی به همراه داشته باشد، این واکنش‌ها با شدت بیشتری وجود داشت و بحث‌هایی درباره آثار این امر بر ایران و اقداماتی که ایران باید انجام دهد شکل گرفت. در این بین، اما یک اظهار نظر بسیار تعجب‌برانگیز بود: «اگر گسترش روابط و همکاری با همسایگان و کشورهای منطقه را از منظری جامع ببینیم، نیازی نیست نگران برخی مسائل جزئی‌تر، از جمله در موضوع گذرگاه‌های مرزی شمال‌غرب کشور باشیم.»
این جمله را رئیس‌جمهور کشوری گفت که دقیقاً در همسایگی این کریدور قرار دارد، رؤیای چهارراه‌بودن دنیا را در سر می‌پروراند و تازه چند هفته‌ای است که از جنگش با رژیم منحوس صهیونیستی و آمریکا می‌گذرد.
سؤال اول این است که آیا واقعاً این مسئله همان‌طور که رئیس‌جمهور محترم فرمودند، جزئی است؟ پاسخ آن است که حتی اگر در ایران همه این‌گونه به مسئله نگاه کنند، دنیا و دیگر کشورها قضیه را به چشم دیگری می‌نگرند. اردوغان کریدور زنگزور را پروژه‌ای ژئواکونومیک خوانده و گفته است: ما این جاده را به دلیل ابعاد ژئواکونومیک آن، مسئله‌ای حیاتی می‌دانیم. علی‌اف آن را مؤلفه‌ای در قدرتمندشدن کشورش می‌پندارد و به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی در این مسیر است. پاشینیان آن را یک موفقیت برای جهان می‌شمارد. باراک، سفیر آمریکا در ترکیه، معتقد است بحث درباره ۳۲ کیلومتر جاده، شوخی نیست. روسیه واکنش نشان می‌دهد که از دخالت و حضور بی‌ثبات‌کننده قدرت‌های ثالث در قفقاز باید جلوگیری شود.
جدای از این، حتی اگر این موضوع برای هیچ‌یک از کشورهای دنیا هم حائز اهمیت نباشد، قطعاً با توجه به تبعاتش برای ایران مهم و حیاتی خواهد بود. بهتر است این تبعات را مرور کنیم تا جایگاه مسئله به خوبی مشخص شود. اما پیش از پرداختن به آثار آن، بهتر است دو نکته یادآوری شوند: اول آنکه این گذرگاه را باید در راستای کریدور میانی از استان سینکیانگ چین و آسیای میانه به سوی اروپا بنگریم. دوم آنکه، در نظر داشته باشیم جمهوری آذربایجان دیگر یک کشور ضعیف جداشده از شوروی با صادرات کم نیست، دیگر یک کشور مظلوم نیست و دیگر فقط شیعه نیست؛ بلکه صادراتش از ۹۶۱ میلیون دلار در سال ۱۹۹۶ به ۳۸٫۱۴۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است (در اثر توافق با لندن مبنی بر حضور شرکت‌های نفتی انگلیسی و کلید خوردن پروژه «تراسیکا» و خط لوله باکو-تفلیس-جیحان)، به لحاظ نظامی وارد یک پیمان امنیتی با رژیم صهیونیستی شده و توانسته است قره‌باغ را پس بگیرد و در کنار مردمی شیعه، مثلث باکو-لندن-تل‌آویو بر آن حاکم است و سیاست‌های آن را تعیین می‌کند. بر این اساس، آن تبعات عبارت است از موارد زیر.
۱. در صورت راه‌اندازی کریدور زنگزور، ایران بخشی از مزیت جغرافیایی خود برای اتصال شرق به غرب و حتی شمال به جنوب را از دست خواهد داد؛ مزیتی که امید می‌رود در شرایط تحریم‌ها و در شرایط از دست رفتن نقش ایران در نظم جهانی بتواند ایران را به رشد اقتصادی برساند، سرمایه‌گذار خارجی جذب کند، وابستگی به درآمد نفتی را بکاهد و ایران را تحریم‌ناپذیر کند. در یک کلام، این طرح اولین گام در حذف ایران از کریدورهای جهانی است.
۲. با اجرایی‌شدن این کریدور، صادرات و درآمد باکو به شدت افزایش خواهد یافت و در نهایت منجر به ایجاد شکاف توسعه و رفاه میان جمهوری آذربایجان و استان‌های آذری‌زبان ایران خواهد شد. این شکاف به مرور انتقال نیروی کار و سرمایه به شمال را در پی خواهد داشت و با توجه به شیطنت‌های باکو-آنکارا، پروژه جدایی‌طلبی به شدت دنبال خواهد شد و برای ایران تبعات امنیتی فراوان خواهد داشت.
۳. این موضوع موجب حضور لندن و رژیم صهیونیستی از طریق باکو، حضور آمریکا از طریق ارمنستان و حضور ناتو از طریق ترکیه در مرزهای شمال‌غربی خواهد شد؛ حضوری که امنیت مرزهای ایران را به خطر خواهد انداخت و هزینه‌های زیادی برای جمهوری اسلامی به دنبال خواهد داشت
۴. در امتداد این طرح و با قدرت گرفتن باکو، امکان دارد که جمهوری آذربایجان به دنبال کشورگشایی و تصرف استان سیونیکِ ارمنستانِ ضعیف‌شده و غرب‌گرا -که حمایت روسیه را هم ندارد- برود. در این صورت، ایران مرز خود با ارمنستان را از دست خواهد داد و خطری ژئوپلیتیک آن را تهدید می‌کند.
۵. با راه‌اندازی این کریدور، اهرم فشار ایران بر باکو (دسترسی به نخجوان از طریق ایران) از دست خواهد رفت و در آینده بحران‌های امنیتی متعددی را از ناحیه مثلث باکو-لندن-تل‌آویو متوجه جمهوری اسلامی ایران خواهد کرد.
اکنون سؤال دوم این است که در برابر این طرح پیچیده، ایران چه کار می‌تواند بکند؟ و آیا اصلاً راهی وجود دارد؟ پاسخ آن است که، با کمال تأسف، در عمل ابزارهای ایران برای جلوگیری از این کریدور بسیار محدود است و اگر دیر به خود بجنبد، دیگر هیچ کاری از دستش ساخته نیست. الان زمان انتخاب است، زمان تصمیم است، زمان کنار گذاشتن شک و شبهات است و زمان به کار گرفتن عزم ملی است؛ اکنون زمان نگاه برادرانه و دوستانه به جمهوری آذربایجان نیست، زمان تکرار بیهوده تجربه تلخ توافق با غربی‌ها نیست، زمان رؤیاپردازی سرمایه‌گذاری آمریکا در ایران نیست و زمان برقراری توازن میان کشورها در داخل کشور نیست.
اصلی‌ترین راهی که پیش روی ایران قرار دارد آن است که ظرفیت ژئواکونومیکی خود را احیا کند و موضوعی را که همیشه حرف آن را می‌زد، در عمل اجرا کند؛ راهکار اصلی آن است که ایران در عمل کریدور شرق به غرب و شمال به جنوب را در خود احیا کند، به گونه‌ای که علاوه بر خنثی‌سازی کریدورهایی که ایران را دور می‌زنند (از جمله کریدور صهیونیستی آیمک و زنگزور)، سعی کند کریدورها را به داخل خود بکشاند. همچنین، برای سرمایه‌گذاری، به جای امید واهی به سرمایه‌گذاری غربی‌ها و شرکت‌های وابسته به غرب -مانند شرکت IPGL هند که سرمایه‌گذار پوشالی چابهار است- به دنبال جذب سرمایه‌های ژئواکونومیک (چین و روسیه) و سرمایه‌های ایدئولوژیک جهان اسلام برود.
با محوریت خط اصلی فوق، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود.
- همکاری با چین و پاکستان در اتصال چابهار به گوادر (ذیل کریدور سیپک) و توسعه منطقه مکران و خارج‌کردن چابهار از دست شرکت هندی
اتصال چابهار به سرخس، سرخس به بازرگان و اینچه‌برون به گرمسار، جهت تعریف منافع کشورهای آسیای میانه در کریدور شمال-جنوب و از طریق ایران، که به نوعی قطع کریدور میانی در شرق دریای کاسپین است و نه در منطقه پرمناقشه غرب کاسپین
- همکاری با روسیه جهت حضور در ارمنستان و پیشبرد کریدور شمال-جنوب از آن طریق و حمایت از جریان ملی‌گرای ارمنستان در برابر جریان غرب‌گرا
- در دستور کار قرار دادن پروژه هاب گازی و هاب غذایی منطقه‌شدن ایران با کمک روسیه (البته از مسیری غیر از باکو)
- کاهش وابستگی تجارت خارجی ایران به امارات و سعی در تقویت و توسعه شمال خلیج فارس در برابر جنوب آن
فردی که اندکی با سیستم حکمرانی کشور و اقتصاد سیاسی درون آن آشنا باشد، با دیدن موارد فوق، حتماً خنده تلخی می‌کند و این موارد را نشدنی می‌داند. سیستمی که از لَختی، عدم هماهنگی بین‌دستگاهی، تعارض منافع فراوان، حفاظت اطلاعات ضعیف، انفعال و ترس مدیران از تصمیم‌گیری رنج می‌برد، به نظر نمی‌رسد که بتواند موارد فوق را پیگیری و محقق سازد. درست است؛ اما راه دیگری وجود ندارد. اکنون باید انتخاب کرد، تصمیم گرفت و همت گمارد. دنیا منتظر ما نخواهد ایستاد؛ نه چین می‌ایستد، نه روسیه؛ نه پاکستان می‌ایستد، نه عراق؛ نه آسیای میانه می‌ایستد، نه قفقاز؛ و نه آمریکا می‌ایستد و نه اروپا. بر فرض که بتوانیم از کریدور زنگزور چشم‌پوشی کنیم یا به هر نحوی جلوی آن را بگیریم، آیا می‌توانیم همین کار را در قبال عراق و ترکمنستان هم بکنیم؟ در برابر پاکستان و افغانستان چطور؟ درباره عمان و ترکیه چه؟ دیگر دارد دیر می‌شود، هیچ‌کس منتظر ما نمی‌ماند! باید خود دست به کار شویم.
برای حل این موضوع و پیشبرد طرح‌های مذکور، پیشنهاد می‌شود نهادی پرقدرت تحت عنوان «اتاق جنگ اقتصادی» شکل بگیرد تا بتواند با تجمیع قدرت (به جای توزیع‌یافتگی بیش از حد کنونی قدرت) و تعامل و ارتباط مؤثر و مستمر با خبرگان و نخبگان، طرح‌ها را به سرعت ارزیابی کند و با طرف‌های خارجی به توافق برسد و موانع داخلی آن‌ها را برطرف نماید. به نظر می‌رسد مناسب‌ترین بستر نهادی برای ایجاد این نهاد که این کارویژه‌ها را دنبال کند، شورای عالی امنیت ملی است؛ شورایی که به تازگی پذیرای دبیر جدید خود و شاهد تحولاتی است. بر این اساس پیشنهاد می‌شود رئیس‌جمهور خود این پروژه‌ها را دنبال کند و وظیفه پیگیری آن را به دبیر شعام بسپرد. دبیر شعام نیز موظف گردد با تشکیل اتاق جنگ اقتصادی در بالاترین سطح ممکن پیگیر این امور باشد.
