دانشمندان با بررسی فسیل‌های کشف‌شده در سراسر جهان ادعا کرده‌اند که پنج انقراض بزرگ در تاریخ زمین ثبت شده است که آخرین آنها حدود 65 میلیون سال پیش باعث نابودی دایناسورها شد. پژوهشگران هشدار داده‌اند که انسان‌ها ممکن است در آستانه رقم زدن ششمین انقراض بزرگ باشند و از اختاپوس‌ها به‌عنوان موجوداتی یاد شده که با تشکیل تمدن می‌توانند جایگزین انسان‌ها در زمین شوند.
تاکنون در تحقیقات مختلفی به فعالیت‌های انسانی اشاره شده که باعث آسیب برگشت‌ناپذیر به تنوع زیستی می‌شوند. مقاله‌ای در سال 2023 هشدار داده بود که از بین رفتن زیستگاه‌ها و تغییرات اقلیمی حاصل از فعالیت بشر، روند انقراض را سریع‌تر کرده است.
مقاله‌ای دیگر در Nature پیش‌بینی می‌کند که اگر انتشار گازهای گلخانه‌ای و جنگل‌زدایی کنترل نشود، تا سال 2080 ممکن است نیمی از گونه‌ها منقرض شوند.
در این میان، احتمال انقراض ناگهانی انسان‌ها بر اثر جنگ هسته‌ای یا برخورد یک سیارک دیگر نیز وجود دارد. بنابراین سؤالی که به‌وجود می‌آید این است که اگر انسان‌ها از بین بروند، چه گونه‌ای جای آنها را خواهد گرفت؟
«تیم کولسون»، زیست‌شناس دانشگاه آکسفورد، می‌گوید اختاپوس‌ها ممکن است وارثان غیرمنتظره تمدن روی زمین باشند. او با اشاره به تنوع بالای گونه‌های اختاپوس و زیست آنها در نواحی ساحلی و اعماق دریا، می‌گوید برخی گونه‌ها می‌توانند در گذر زمان تکامل یافته و زیستگاه‌های متنوعی را اشغال کنند. به گفته او، اگر انسان‌ها دیگر اختاپوس‌ها را شکار نکنند، شانس این جانوران برای پیشرفت افزایش می‌یابد.
کولسون تأکید می‌کند که هرچند این ایده در نگاه اول بعید به‌نظر می‌رسد، اما پیش‌تر هم گونه‌های دریایی از فرصت انقراض گونه‌های خشکی استفاده کرده و تکامل یافته‌اند. به‌گفته «اندرو وایتن» از دانشگاه سنت اندروز، نیاکان پستاندار ما نیز پس از نابودی دایناسورها به مرور به گونه غالب روی زمین تبدیل شدند.
اختاپوس‌ها همین حالا هم نشانه‌هایی از هوش پیشرفته را بروز داده‌اند: برخی در طبیعت از پوست نارگیل برای ساخت پناهگاه استفاده می‌کنند و در محیط آزمایشگاهی نیز موفق به حل معمای هزارتو شده‌اند. حتی مواردی گزارش شده که اختاپوس‌ها از مخزن خود فرار کرده و به ملاقات اختاپوس‌های دیگر رفته‌اند.
به گفته «اندی دابسون»، استاد بوم‌شناسی و زیست‌شناسی تکاملی در دانشگاه پرینستون، نوع هوشی که در اختاپوس‌ها دیده می‌شود با درک ما از هوش انسانی متفاوت است. او می‌گوید ساختار عصبی اختاپوس‌ها بیشتر شبیه یک مرکز عظیم پردازش داده عمل می‌کند و شباهت کمتری با مغز سنتی دارد. این جانوران دارای سامانه عصبی بسیار پیچیده‌ای هستند که به کمک هشت اندام و دو چشم بزرگ، محیط اطراف را با دقت حس می‌کنند.
هرچند هوش بالا در گونه‌های دیگر نیز دیده شده است، اما کولسون می‌گوید که ویژگی «چیره‌دستی» (Dexterity) در اختاپوس‌ها یک مزیت کلیدی محسوب می‌شود. آنها با هشت بازوی خود توانایی بالایی در دستکاری اشیا دارند.
بزرگ‌ترین نقطه ضعف اختاپوس‌ها، تنها‌زی بودن آنها است و حتی در مواردی رفتارهای هم‌نوع‌خواری نیز در آنها دیده شده است. به گفته «پیتر گادفری-اسمیت»، استاد تاریخ و فلسفه علم در دانشگاه سیدنی، این ویژگی‌ها به‌شدت مانع تشکیل یک جامعه پایدار می‌شوند.
او توضیح می‌دهد که اختاپوس‌ها فرهنگ چندانی از والدین خود به ارث نمی‌برند؛ چراکه پدر و مادر تقریباً هیچ نقشی در پرورش فرزندان ایفا نمی‌کنند. دابسون نیز اشاره کرده که از آنجا که این تغییرات اجتماعی در 50 تا 100 میلیون سال گذشته در اختاپوس‌ها دیده نشده، بعید است به این زودی‌ها هم شکل بگیرد. بااین‌حال، مشاهداتی در دهه گذشته نشان داده است که برخی گونه‌های اختاپوس‌ها از نظر اجتماعی بودن تفاوت‌هایی دارند و حتی در گروه‌های ده‌تایی یا بیشتر زندگی می‌کنند.
