در سال‌های اخیر، تأمین کاغذ ، به‌ویژه برای چاپ کتاب‌های درسی، به یکی از چالش‌های اساسی صنعت نشر و آموزش کشور تبدیل شده است. در حالی که انتظار می‌رفت با افزایش ظرفیت تولید داخلی و اجرای برنامه‌های حمایتی، این مشکل برطرف شود، اما شواهد حاکی از استمرار مشکلات و نوسان در روند تولید است.
از یک‌سو، تولید داخلی با موانعی همچون نبود صرفه اقتصادی، فشار بر منابع زیست‌محیطی و محدودیت‌های زیرساختی روبه‌رو شده و از سوی دیگر، واردات نیز با چالش‌هایی نظیر کمبود ارز، موانع ثبت سفارش و نبود هماهنگی در فرآیند تأمین مواجه است. در چنین شرایطی، تضمین دسترسی به کاغذ برای مصارف آموزشی به مساله‌ای پیچیده و نیازمند تصمیم‌گیری‌های راهبردی بدل شده است.
مشکل تأمین کاغذ کتاب‌های درسی همچنان ادامه دارد
تأمین کاغذ مورد نیاز کتاب درسی، یکی از مشکلات مهم صنعت کاغذ محسوب می‌شود و هرچند در دولت سیزدهم تلاش‌هایی برای تامین کاغذ مورد نیاز کتاب‌های درسی انجام شد، اما این تلاش‌ها به نتیجه نرسید.
محمدرضا عارف، معاون اول رئیس جمهوری، در بازدید از سی و ششمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، در پاسخ به پرسشی درباره وعده حمایت از واردات کاغذ برای تأمین کتاب‌های درسی و غیردرسی، اظهار کرد: «این موضوع یک وعده نیست، بلکه الزام است؛ چراکه کتاب‌های درسی باید از نخستین روز سال تحصیلی در اختیار دانش‌آموزان قرار گیرند. بنابراین باید از مدت‌ها پیش برنامه‌ریزی شود تا به طور مثال، در اواخر مرداد یا اوایل شهریور، کاغذ مورد نیاز آماده باشد.»
او افزود: «وزارت آموزش و پرورش و دولت در تلاش هستند تا از هر منبع ممکن، ابتدا با تکیه بر تولید داخلی و در صورت نیاز از طریق واردات، کاغذ لازم برای چاپ کتاب‌های درسی را تأمین کنند.»
این در حالی است که سجاد رحیمی، رئیس هیأت‌مدیره شرکت چاپ و بسته‌بندی افست، به ایرنا گفته، با وجود اطلاع‌رسانی درباره واردات کاغذ کتاب‌های درسی حدود شش تا هفت ماه پیش، هنوز هیچ کاغذی به دست ما نرسیده و همچنان از کاغذ ایرانی و ذخایر محدود کاغذ خارجی که مربوط به چهار تا پنج سال گذشته است، استفاده می‌شود.
کشور به ۱۸۰ هزار تا ۲۰۰ هزار تن کاغذ نیاز دارد
آنطور که امیرسامان اسفندیاری، دبیر سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا، درباره میزان تولید کاغذ در کشور، به صداوسیما گفته، بررسی آمارهای موجود نشان می‌دهد که تولید کاغذ چاپ و تحریر در کشور طی سال‌های اخیر با نوسان زیادی همراه بوده است؛ طوری‌که در سال ۱۳۹۹ تولید تقریباً به صفر رسید.
او افزود: «در سال ۱۴۰۰ میزان تولید به ۵ هزار تن افزایش یافت، در سال ۱۴۰۱ به ۳۰ هزار تن و در سال ۱۴۰۲ با ثبت رکوردی بی‌سابقه، بین ۵۵ تا ۶۰ هزار تن تولید شد. با این حال، در سال ۱۴۰۳ بار دیگر تولید کاهش یافت و این رقم به ۳۳ هزار تن برگشت.»
اسفندیاری درباره میزان کاغذ مورد نیاز کشور گفت: «نیاز اساسی کشور به کاغذ چاپ و تحریر ۱۸۰ هزار تا ۲۰۰ هزار تن است و تولیدکنندگان می‌توانند ۱۲۰ هزار تن یعنی ۷۰ درصد از نیاز کشور را تامین کنند و ۳۰ درصد هم از واردات تامین شود.»
اما با توجه به تأمین نشدن کاغذ مورد نیاز کتاب‌های درسی، وضعیت تولید در سال گذشته و مشکلات کارخانه‌های تولیدکننده کاغذ آیا امکان تولید ۱۲۰ هزار تن کاغذ در ایران وجود دارد؟
ایران در بحث تولید کاغذ وضعیت مساعدی ندارد
بابک عابدین، رئیس اتحادیه صادرکنندگان صنعت چاپ ایران، درباره وضعیت تولید کاغذ در ایران به تجارت‌نیوز گفت: در حال حاضر، ایران وضعیت مساعدی در بخش تولید کاغذ ندارد. در بحث تأمین کاغذ مورد نیاز برای کتاب‌های درسی هم مشکلاتی وجود دارد. قرار بود در زمینه تولید کاغذ کتاب‌های درسی، نیاز کشور به‌طور کامل تأمین شود و حتی کاغذها از کیفیت مناسبی برخوردار باشند، اما این اتفاق رخ نداد.
تولید کاغذ در کشور صرفه اقتصادی ندارد
عابدین درباره دلایل ایجاد چالش در بحث تأمین کاغذ مورد نیاز کشور توضیح داد: تولید کاغذ در کشور ما مزیت نسبی ندارد. علاوه بر این، برای محیط زیست هم آسیب‌زا است؛ چرا که منجر به ایجاد پسماند، تخریب جنگل‌ها، مصرف بالای انرژی و نیاز زیاد به آب می‌شود. بنابراین، تولید کاغذ نه‌تنها از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه نیست، بلکه تبعات زیست‌محیطی قابل‌توجهی به همراه دارد.
وی اضافه کرد: تولید کاغذ بازیافتی، کاغذهای کرافت، مقواهای پشت‌طوسی و … توجیه اقتصادی دارند، اما در تولید این محصولات هم میزان مصرف آب قابل توجه است.
به‌جای تولید باید واردات انجام شود
رئیس اتحادیه صادرکنندگان صنعت چاپ درباره راه‌های جایگزین برای تأمین کاغذ به‌جای تولید آن تصریح کرد: به‌جای تمرکز بر تولید کاغذ، می‌توان با توسعه صادرات محصولات پلیمری و سرمایه‌گذاری در این بخش، منابع ارزی لازم برای واردات کاغذ را تأمین کرد.
او گفت: در بعضی موارد، مواد اولیه کاغذهایی مانند کاغذهای پشت چسب‌دار از خارج وارد شده و فرآیند مونتاژ و تبدیل آنها به محصول نهایی در داخل کشور انجام می‌گیرد. این شیوه علاوه بر کاهش آثار منفی زیست‌محیطی، باعث ایجاد ارزش افزوده و تولید محصول جدیدی می‌شود که در اکوسیستم اقتصادی کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این فعال صنفی درباره صادرات کاغذهایی نظیر کاغذهای پشت چسب‌دار عنوان کرد: این نوع کاغذها که دارای ارزش افزوده هستند، به کشورهای حوزه قفقاز صادر می‌شوند.
عابدین درباره مشکلات کارخانه‌های تولید کاغذ توضیح داد: شاید بعضی از واحدهای تولیدی عملکرد خوبی داشته باشند، اما این کارخانه‌ها با مشکلات متعددی مواجه‌اند که از جمله این مشکلات می‌توان به موضوع تخصیص ارز، تأمین مواد اولیه و واردات ماشین‌آلات اشاره کرد. به‌عنوان نمونه، در سال ۱۴۰۳، حتی یک ثبت سفارش برای واردات ماشین‌آلات صنعت چاپ انجام نشد. علاوه بر این، پیش از مرحله ثبت سفارش، سهمیه‌بندی‌های ارزی مانع از پیشبرد کارها شده است.
او افزود: از یک‌سو امکان ثبت سفارش وجود ندارد و از سوی دیگر، فروشندگان خارجی حاضر نیستند ماشین‌آلات خریداری‌شده را برای مدت طولانی نگهداری کنند. به همین دلیل، آنها را مستقیماً به گمرکات ایران ارسال می‌کنند. در چنین شرایطی، حتی در صورت انجام ثبت سفارش با تأخیر، ورود کالا می‌تواند مشمول تعریف قاچاق قرار گیرد.
عابدین تأکید کرد: مجموعه این مشکلات در زمینه ثبت سفارش، محدودیت‌های ارزی و تخصیص ارز باعث آسیب به تولید داخلی، تضعیف اقتصاد ملی و هدررفت منابع عمومی کشور به سود طرف‌های خارجی می‌شود.
زمان ثبت سفارش کتاب‌های درسی پایه‌های ورودی اعلام شد
برخی داوطلبان کنکور در شهر خود اقامت ندارند/ امیدوارم تصمیم عجولانه برای برگزاری آزمون نگیرند؛ درس خواندن در شرایط پیش آمده سخت است
نبود یک راهبرد مشخص و پایدار در بازار کاغذ
بر اساس این گزارش، با توجه به بررسی وضعیت تولید و واردات کاغذ در کشور، به‌ویژه برای تأمین کاغذ کتاب‌های درسی، به‌وضوح می‌توان گفت که نبود یک راهبرد مشخص و پایدار در سیاست‌گذاری باعث بی‌ثباتی در بازار کاغذ شده است. در حالی که نیاز به کاغذ برای چاپ کتاب‌های درسی امری قابل پیش‌بینی و تکرارشونده است، نهادهای مسئول هنوز نتوانسته‌اند سازوکار کارآمدی برای تأمین به‌موقع و باکیفیت این کالای استراتژیک طراحی و اجرا کنند.
همچنین، با توجه مشکلات کارخانه‌های تولیدکننده کاغذ و صرفه اقتصادی نداشتن تولید کاغذ در کشور، امکان تولید ۱۲۰ هزار تن کاغذ در کشور وجود ندارد.
از طرفی، تمرکز بیش از حد بر خودکفایی در تولید کاغذ تحریر بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های محیط‌زیستی، اقتصادی و فناورانه کشور، نه‌تنها باعث هدررفت منابع شده، بلکه موجب کاهش کیفیت و افزایش هزینه‌ها شده است.
شاید حمایت از تولید داخلی ضرورت داشته باشد، اما این حمایت نباید به قیمت محروم‌سازی بخش آموزش از منابع پایه‌ای تمام شود. لازم است این موضوع با یک نگاه واقع‌بینانه مورد بررسی قرار بگیرد؛ نگاهی که به ترکیبی هوشمندانه از تولید داخلی، واردات هدفمند و توسعه فناوری‌های جایگزین توجه داشته باشد. بدون چنین اصلاحاتی، بحران تأمین کاغذ ادامه پیدا می‌کند و بر آموزش، نشر و توسعه فرهنگی کشور تأثیر می‌گذارد.
