در حالی که سرمایه‌گذاری خطرپذیر از مدت‌ها پیش با کاهش حجم و تغییر اولویت‌ها مواجه شده بود، جنگ اخیر تنها کافی بود تا این روند محتاطانه را شدت ببخشد. حالا بسیاری از سرمایهگذاران در اکوسیستم نوآوری، از جسارت فاصله گرفته‌اند و به‌دنبال مدل‌هایی کم‌ریسک‌تر، تیم‌های تاب‌آورتر و بازگشت سرمایه سریع‌تر هستند. فعالان حوزه سرمایه‌گذاری معتقدند اکوسیستم استارتاپی ایران وارد دوران جدیدی شده که در آن «تاب‌آوری» مهم‌تر از «رشد سریع» است. این در حالی است که برخی از آنها نگران خروج استعدادها و جذب آنها توسط کشورهای عربی منطقه با پیشنهادهای دلاری هستند.
اکوسیستم استارتاپی ایران که پیش‌ازاین نیز با چالش‌هایی چون کاهش سرمایه‌گذاری، تورم مزمن و مهاجرت استعدادها مواجه بود، حالا با بحرانی جدید و تجربه‌نشده؛ یعنی پیامدهای جنگ 12 روزه روبه‌رو است. نبود افق روشن نسبت به آینده، اختلال در زیرساخت‌ها و تشدید ریسک‌های کسب‌وکاری، سرمایهگذاران خطرپذیر را به بازنگری در رویکردها و استراتژی‌هایشان واداشته است.
در ادامه و طی گفتگو با دو فعال حوزه سرمایه‌گذاری، نگاهی تحلیلی به تغییر رفتار VCها و فعالان حوزه سرمایه‌گذاری جسورانه انداخته‌ایم تا چشم‌انداز آینده تأمین مالی زیست‌بوم نوآوری ایران را بررسی می‌کنیم.
حتی پیش از بروز بحران اخیر، روند نزولی سرمایه‌گذاری خطرپذیر در ایران آغاز شده بود. این را «فائزه سجادیان»، مدیر واحد سرمایه‌گذاری تکنوتجارت، به دیجیاتو می‌گوید. او با اشاره به داده‌های انجمن سرمایه‌گذاری خطرپذیر تأکید می‌کند که در دو سال پیاپی ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲، حجم سرمایه‌گذاری جسورانه در کشور تقریباً به نصف کاهش یافته است.
سجادیان تورم، مهاجرت نیروهای کلیدی و دشواری خروج از سرمایه‌گذاری‌های پیشین (اگزیت) را از عوامل اصلی این کاهش عنوان می‌کند. به گفته سجادیان، با شروع جنگ ریسک‌های سرمایه‌گذاری در حوزه‌هایی چون پلتفرم‌های دیجیتال و فین‌تک‌ها نیز تشدید شد. به‌خصوص کسب‌وکارهایی که وابسته به ثبات و سرعت اینترنت هستند، بیش از سایر کسب‌وکارها آسیب دیدند.
در حوزه فین‌تک نیز تغییراتی در اولویت سرمایهگذاران دیده می‌شود. به‌گفته سجادیان در کنار کاهش علاقه به اینشورتک‌ها، اقبال بیشتری به سمت پلتفرم‌های ولث‌تک مثل سرمایه‌گذاری در طلا و البته لندتک‌ها ایجاد شده است:
«سایه جنگ اخیر باعث رویگردانی vc ها از حوزه‌هایی مثل توریسم، پراب‌تک و و امثالهم شد. از طرفی سرمایه‌گذاری بانک‌ها و نهادهای مالی در امنیت سایبری نیز اهمیت بیشتری پیدا کرد.»
او با اشاره به سرمایهگذاران خطرپذیر شرکتی یا همان cvc ها به دیجیاتو می‌گوید وضعیت سرمایه‌گذاری این مجموعه‌ها نسبت به قبل از جنگ تغییرات زیادی نداشته چون بازار مشخصی برای استارتاپ‌ها دارند و اهداف استراتژیک خود را دنبال می‌کنند.
با وجود همه این چالش‌ها، روزنه‌های کم‌سویی از امید نیز دیده می‌شود. مدیر واحد سرمایه‌گذاری تکنوتجارت معتقد است بازارهای نوظهوری مانند «بازار نوآفرین» در فرابورس، اگر با سیاست‌گذاری مناسب همراه شوند، می‌توانند مسیرهای تازه‌ای را برای تأمین مالی زیست‌بوم نوآوری ایران باز کنند.
بزرگ‌ترین نگرانی سرمایهگذاران پس از بحران اخیر چیست؟ سجادیان در پاسخ به این سوال دیجیاتو، دغدغه‌های سه‌گانه سرمایهگذاران در گذر از این بحران را نام می‌برد:
او با لحنی تأمل‌برانگیز از خروج استعدادها و جذب آنها توسط کشورهای عربی منطقه یاد می‌کند. کشورهایی که با پیشنهادهای دلاری توانسته‌اند افراد کلیدی استارتاپ‌ها را جذب کنند. اتفاقی که هم روحیه هم‌تیمی‌هایشان را کاهش داده و هم آنها را به طی کردن این مسیر سوق می‌دهد.
سجادیان همچنین معتقد است هوش مصنوعی هم باعث کاهش عمق تفکر، مخصوصاً در بین نسل جوان شده، چون برای هر سوالی به‌دنبال کوتاه‌ترین و سریع‌ترین جواب از چت‌جی‌پی‌تی می‌روند، بدون اینکه بخواهند نگاهی به ظرفیت‌های فکری خودشان داشته باشند.
با این شرایط، استارتاپ‌هایی که به دنبال جذب سرمایه هستند چه باید کنند؟ مدیر واحد سرمایه‌گذاری تکنوتجارت در پاسخ به این سوال دیجیاتو یک استارتاپ که چند روز پیش با تکنوتجارت تماس گرفته را مثال می‌زند:
«این شرکت در مورد نحوه جذب سرمایه برای محصولش سوال داشت. این محصول در حوزه دیجیتال مارکتینگ بود و برای جذب سرمایه به تکنوتجارت که یک CVC فین‌تکی و بانکی است و رویکردش سرمایه‌گذاری در فین‌تک‌های بالغ و نه early stage ها است، مراجعه کرده بود. مدیران استارتاپ‌ها قبل از شروع مسیر طولانی جذب سرمایه، باید شناخت دقیقی از حوزه‌های مورد علاقه VCها و CVCها داشته باشند تا حداقل چندماه وقت خود را در این مسیر تلف نکنند.»
سجادیان تأکید می‌کند که ارسال پیچ‌دک «send to all» برای همه سرمایهگذاران دقیقاً مثل انداختن تیری در تاریکی است و جز دلسردی نتیجه‌ای ندارد.
او پیشنهاد می‌کند که قبل از ارسال پیچ‌دک، حتماً در مورد سرمایه‌گذار تحقیق کنند، حوزه تخصصی و نوع سرمایه‌گذار VC و یا CVC بودنش را بررسی کنند و نگاهی هم به استارتاپ‌های موجود در پورتفوی آن سرمایه‌گذار بیندازند. به گفته سجادیان، بعد از پیدا کردن بیشترین مطابقت استراتژی سرمایه‌گذاری با پلن استارتاپ خودشان، مسیر جذب سرمایه را شروع کنند.
مدیر واحد سرمایه‌گذاری تکنوتجارت اشاره می‌کند که در حال حاضر منابع مالی قابل توجهی در دست CVCها است و CVCها دقیقاً می‌دانند چه می‌خواهند و قرار است در کدام بازار پورتفوی خودشان را توسعه دهند. او توضیح می‌دهد که دغدغه اگزیت هم ندارند چون استارتاپ را به نیازهای هلدینگ خودشان گره می‌زنند و می‌توانند تا ابد با هم همکاری استراتژیک داشته باشند.
سجادیان در پایان ابراز امیدواری می‌کند که این توصیه‌ها که از دل سال‌ها تجربه و فعالیت در این حوزه است، چراغ راه استارتاپ‌ها شود و مشعل موفقیت را به دستشان بسپارد.
«امین خلیلی»، مدیر سرمایه خصوصی شرکت «مشاور سرمایه‌گذاری ترنج»، معتقد است حتی پیش از وقوع جنگ، شرایط اقتصادی کشور چندان با مسیر رشد پایدار استارتاپ‌ها هم‌راستا نبود. با این حال، جنگ اخیر یک شوک ناگهانی و پرریسک بود که در کوتاه‌مدت تأثیرات روانی، عملیاتی و مالی قابل توجهی بر اکوسیستم سرمایه‌گذاری خطرپذیر گذاشت.
او از دو منظر این موضوع را بررسی می‌کند. نخست اینکه افزایش ریسک‌های سیاسی و سطح بالای عدم‌قطعیت باعث شده سرمایهگذاران با احتیاط بیشتر و بررسی‌های دقیق‌تری تصمیم‌گیری کنند. در نتیجه، جریان سرمایه‌گذاری کند شده است:
«از طرف دیگر، تأثیر مستقیم بحران بر شرکت‌ها، به‌ویژه استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای مقیاس‌پذیر است. بسیاری از آنها ناچار به تعدیل نیرو یا توقف موقت برنامه‌های توسعه‌ای شده‌اند؛ موضوعی که در اخبار هم تا حدودی احتمالا دیده باشید.»
خلیلی معتقد است تا زمانی که شرایط سیاسی و اقتصادی به ثبات نسبی نرسد، بازگشت اکوسیستم به وضعیت پیش از این بحران با ابهام مواجه است.
او بر این نکته تأکید دارد که زیست‌بوم نوآوری ایران با یک چرخش بنیادین؛ یعنی تغییر گرایش از رشد سریع به سمت کارآمدی سرمایه‌ای مواجه شده است.
به عقیده خلیلی، سرمایهگذاران اکنون به‌دنبال تیم‌هایی هستند که بتوانند با منابع محدود، حداکثر بهره‌وری را محقق کنند و در شرایط ناپایدار، تاب‌آوری نشان دهند.
تحولات اخیر باعث تغییر در الگوهای ارزیابی تیم‌ها و ایده‌ها نیز شده است. خلیلی عنوان می‌کند که سرمایهگذاران اکنون بیش از هر زمان دیگری به توانایی تیم‌ها در مواجهه با بحران توجه دارند و مواردی مانند انعطاف‌پذیری، تصمیم‌گیری مبتنی بر داده و رهبری در شرایط بحرانی، به شاخص‌های کلیدی در انتخاب تیم‌ها تبدیل شده‌اند.
همان‌طور که انتظار می‌رفت، بحران اخیر سبب افزایش محافظه‌کاری در رفتار سرمایهگذاران شده است. به عقیده خلیلی سرمایهگذاران اکنون با بررسی‌های دقیق‌تری وارد تصمیم‌گیری می‌شوند و جریان سرمایه‌گذاری به‌وضوح کند شده است.
یکی از پیامدهای مستقیم این وضعیت، تمایل برخی VCها به مدل‌های کم‌ریسک‌تر است؛ از سرمایه‌گذاری غیرفعال در شرکت‌های بورسی گرفته تا تمرکز بر حوزه‌هایی با بازگشت سرمایه سریع‌تر.
در این شرایط پرنوسان کنونی، به توصیه خلیلی؛ شفافیت، واقع‌گرایی و چابکی، سه اصل موفقیت در جذب سرمایه‌اند. استارتاپ‌ها باید با سناریوهای متنوع مالی آماده خود را حفظ کنند، تأثیرات بحران را صادقانه گزارش دهند و توانمندی تیم را در مدیریت بحران اثبات کنند.
آنچه مشخص است، اکوسیستم سرمایه‌گذاری خطرپذیر ایران در حال تطبیق با واقعیت‌های جدید است. در این مسیر، بقای کسب‌وکارها و استارتاپ‌ها بیش از هر چیز به توانایی‌شان در نشان دادن «تاب‌آوری» و «کارآمدی سرمایه‌ای» بستگی دارد. سوال اساسی این است که آیا این چرخش بنیادین می‌تواند زمینه‌ساز ظهور نسل جدیدی از کسب‌وکارهای پایدارتر و مقاوم‌تر شود، یا صرفاً واکنشی مقطعی است؟
