لشکرکشی تراژان به ایران
لشکرکشی تراژان به ایران (۱۱۴–۱۱۷ میلادی) یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین رویدادهای تاریخ روابط امپراتوری روم و ایران اشکانی است. این لشکرکشی که به رهبری تراژان، امپراتور روم، انجام شد، با هدف گسترش قلمرو روم و تسلط بر مناطق استراتژیک ارمنستان و میانرودان (بین‌النهرین) صورت گرفت. این نبرد نه‌تنها به دلیل موفقیت‌های اولیه رومیان، بلکه به خاطر پیامدهای آن و ناتوانی روم در حفظ دستاوردهایش، از اهمیت تاریخی برخوردار است. این مقاله به بررسی علل، روند، و نتایج این لشکرکشی می‌پردازد و تلاش می‌کند تحلیلی جامع و متفاوت از این رویداد ارائه دهد.
تراژان و ایران اشکانی
روابط میان ایران اشکانی و امپراتوری روم از قرن اول پیش از میلاد همواره پرتنش بود. ارمنستان، به‌عنوان منطقه‌ای حائل بین دو امپراتوری، نقشی کلیدی در این تنش‌ها ایفا می‌کرد. پیمان‌های متعددی بین دو قدرت برای تعیین وضعیت ارمنستان بسته شده بود، از جمله پیمانی که در زمان نرون (امپراطور روم) و بلاش یکم (پادشاه اشکانی) منعقد شد. طبق این پیمان، پادشاه ارمنستان باید از سوی ایران انتخاب می‌شد، اما تاج شاهی او توسط امپراتور روم اعطا می‌گردید. این توافق شکننده بارها به دلیل دخالت‌های دو طرف نقض شد.
در زمان تراژان (حکومت: ۹۸–۱۱۷ میلادی)، امپراتوری روم در اوج قدرت خود بود. تراژان، که به دلیل فتوحاتش در داکیه (منطقه‌ای در اروپای شرقی) شهرت داشت، به دنبال گسترش قلمرو روم به شرق بود. از سوی دیگر، ایران اشکانی تحت حاکمیت خسرو (اوسروئس یکم) با مشکلات داخلی، از جمله رقابت‌های درون‌دودمانی و ضعف نظامی، دست‌وپنجه نرم می‌کرد. این وضعیت، فرصتی ایده‌آل برای تراژان فراهم کرد تا سیاست تهاجمی خود را در شرق دنبال کند.
جنگ روم و ایران
در سال ۱۱۳ میلادی، خسرو پادشاه اشکانی، پس از مرگ تیرداد، پادشاه ارمنستان، بدون مشورت با روم، اکزدارس (Axidares) را به‌عنوان پادشاه جدید ارمنستان منصوب کرد. این اقدام نقض پیمان میان ایران و روم بود و به تراژان بهانه‌ای داد تا لشکرکشی خود را آغاز کند. تراژان، که به دنبال بهانه‌ای برای گسترش قلمرو و کسب افتخار نظامی بود، این فرصت را مغتنم شمرد.
تراژان در سال ۱۱۴ میلادی با ارتشی عظیم به سوی ارمنستان حرکت کرد. او ابتدا پیشنهاد صلح خسرو را که از طریق نماینده‌ای همراه با هدایا ارائه شده بود، رد کرد. خسرو پیشنهاد داده بود که اکزدارس را برکنار کرده و پسر تیرداد را به‌عنوان پادشاه ارمنستان منصوب کند، مشروط بر اینکه تاج شاهی از سوی روم اعطا شود. تراژان، که به دنبال فتح کامل بود، این پیشنهاد را نپذیرفت و به جای آن، پسر تیرداد را که برای مذاکره به نزد او آمده بود، اعدام کرد.
رومیان با سرعت ارمنستان را تصرف کرده و آن را به یکی از استان‌های روم تبدیل کردند. تراژان سپس به سوی میانرودان حرکت کرد و در سال ۱۱۵ میلادی مناطق شمالی این سرزمین را به تصرف درآورد.
در سال ۱۱۶ میلادی، تراژان به پایتخت اشکانیان، تیسفون (نزدیک بغداد امروزی)، حمله کرد و آن را تصرف نمود. این فتح، اوج موفقیت تراژان در این لشکرکشی بود. او پس از تصرف تیسفون، پرثوماسپاتس (Parthamaspatas)، یک شاهزاده اشکانی، را به‌عنوان پادشاه دست‌نشانده در ایران منصوب کرد. رومیان سپس به سوی خلیج فارس پیش رفتند و پرچم روم را در سواحل آن برافراشتند. این لحظه به‌عنوان یکی از نقاط اوج امپراتوری روم در شرق ثبت شد.
فتح تیسفون توسط تراژان
با وجود موفقیت‌های اولیه، موقعیت رومیان در سرزمین‌های تصرف‌شده ناپایدار بود. اشکانیان، به رهبری خسرو، با تحریک شورش‌های محلی در میانرودان و ارمنستان، رومیان را تحت فشار قرار دادند. همزمان، یهودیان در مناطق شرقی امپراتوری روم، از جمله مصر و قبرس، علیه حاکمیت روم قیام کردند. این شورش‌ها منابع نظامی روم را پراکنده کرد و توانایی تراژان برای حفظ مناطق تصرف‌شده را کاهش داد.
در سال ۱۱۷ میلادی، تراژان که از بیماری رنج می‌برد، درگذشت. هادریان، جانشین او، که علاقه‌ای به ادامه سیاست‌های توسعه‌طلبانه تراژان نداشت، تصمیم به عقب‌نشینی از مناطق تصرف‌شده گرفت. هادریان ارمنستان و میانرودان را تخلیه کرد و با خسرو مذاکره نمود. او دختر خسرو، که در جریان لشکرکشی اسیر شده بود، را به ایران بازگرداند و وعده داد تخت زرین اشکانیان را نیز پس دهد.
لشکرکشی تراژان به ایران، اگرچه در کوتاه‌مدت موفقیت‌آمیز بود، اما در نهایت به دلیل ناتوانی روم در حفظ مناطق تصرف‌شده، به شکست انجامید. این رویداد نشان داد که امپراتوری روم، با وجود قدرت نظامی عظیم خود، نمی‌توانست سرزمین‌های دوردست شرقی را به‌طور پایدار تحت کنترل نگه دارد. برای ایران اشکانی نیز، این لشکرکشی زنگ خطری بود که ضعف‌های داخلی آن‌ها را آشکار کرد و نیاز به اصلاحات نظامی و سیاسی را برجسته ساخت.
از منظر تاریخی، این لشکرکشی نقطه عطفی در روابط ایران و روم بود. پس از تراژان، امپراتوران روم کمتر به دنبال فتح کامل ایران بودند و بیشتر به حفظ تعادل در منطقه ارمنستان و میانرودان رضایت دادند.
۱. لشکرکشی تراژان به ایران در چه سال‌هایی انجام شد؟
لشکرکشی تراژان به ایران بین سال‌های ۱۱۴ تا ۱۱۷ میلادی رخ داد.
۲. چه عاملی باعث شروع لشکرکشی تراژان به ایران شد؟
نصب اکزدارس به‌عنوان پادشاه ارمنستان توسط خسرو، بدون هماهنگی با روم، نقض پیمان دوجانبه بود و بهانه‌ای برای تهاجم تراژان فراهم کرد.
۳. اوج موفقیت تراژان در این لشکرکشی چه بود؟
تراژان در سال ۱۱۶ میلادی تیسفون، پایتخت اشکانیان، را تصرف کرد و تا خلیج فارس پیش رفت و پرچم روم را در آنجا برافراشت.
۴. چرا لشکرکشی تراژان در نهایت ناکام ماند؟
شورش‌های محلی، مشکلات لجستیکی، قیام‌های یهودیان در مناطق شرقی روم، و مرگ تراژان در سال ۱۱۷ میلادی، همراه با عقب‌نشینی هادریان، باعث از دست رفتن مناطق تصرف‌شده شد.
۵. پیامدهای لشکرکشی تراژان برای روابط ایران و روم چه بود؟
این لشکرکشی نشان‌دهنده محدودیت‌های روم در تسلط بر شرق بود و روابط دو امپراتوری را به سوی دیپلماسی و حفظ تعادل در ارمنستان و میانرودان سوق داد.
لشکرکشی تراژان به ایران نمونه‌ای برجسته از جاه‌طلبی‌های امپراتوری روم و محدودیت‌های آن در برابر ایران اشکانی است. این رویداد نه‌تنها به دلیل فتوحات موقت تراژان، بلکه به خاطر پیامدهای آن در روابط بلندمدت ایران و روم، از اهمیت برخوردار است. بررسی این لشکرکشی از منظر استراتژیک و تحلیل نقش عوامل داخلی و خارجی، نشان می‌دهد که موفقیت‌های نظامی به‌تنهایی برای تسلط بر مناطق پیچیده‌ای مانند ایران کافی نیست. این لشکرکشی همچنین درس‌هایی درباره اهمیت دیپلماسی و مدیریت منابع در جنگ‌های بزرگ ارائه می‌دهد.
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته
