گیاه کهورک که در زبان‌های محلی و عامیانه ایران به نام‌های مختلفی از جمله «جغجغه»، «کهور»، «کهورک»، «کهورک شتر» و «خاروکه» شناخته می‌شود، یکی از گیاهان بومی و مقاوم مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور به‌شمار می‌رود. این گیاه به دلیل مقاومت فوق‌العاده در برابر خشکی، شوری خاک و شرایط سخت اقلیمی در استان‌هایی مانند خوزستان، کرمان، یزد، سیستان و بلوچستان، و خراسان جنوبی بسیار دیده می‌شود.
به گزارش راز بقا، صدای خاص میوه‌های خشکیده و غلاف‌دار آن که هنگام باد و تکان خوردن، شبیه صدای جغجغه است، باعث شده که این نام محلی به آن اطلاق شود و در فرهنگ مردم به‌خصوص عشایر و روستاییان، جایگاه ویژه‌ای داشته باشد.
گیاه کهورک به‌طور سنتی نه تنها به عنوان منبع غذایی دام‌ها و انسان، بلکه به عنوان ماده اولیه در صنایع سنتی مثل مشک‌سازی، رنگرزی و داروسازی بومی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گیاه نقش مهمی در حفظ تعادل اکولوژیکی مناطق بیابانی و حفاظت از خاک دارد.
کهورک، با نام علمی Prosopis farcta، از خانواده بزرگ و ارزشمند Fabaceae است. این گیاه به صورت بوته‌ای چندساله رشد می‌کند و ارتفاع ساقه‌های آن معمولاً بین ۳۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر است. برگ‌های آن مرکب و شانه‌ای هستند و هر برگ شامل چندین برگچه کوچک به شکل تخم‌مرغی است که این ساختار، در کاهش تبخیر و حفظ رطوبت نقش مؤثری دارد. ساقه‌ها پوشیده از خار‌های تیز بوده و گیاه به طور کلی بسیار مقاوم و سخت‌جان است.
گل‌های زرد رنگ و ریز کهورک در بهار شکوفا می‌شوند و میوه آن به صورت غلاف چرمی و دراز است که هنگام خشک شدن، صدایی شبیه به جغجغه تولید می‌کند. میوه‌ها معمولاً بین ۵ تا ۱۰ سانتی‌متر طول دارند و داخل غلاف، دانه‌های سخت و کوچک جای گرفته‌اند که در برخی مناطق به عنوان خوراک دام استفاده می‌شود.
کهورک به طور گسترده‌ای در مناطق گرم و خشک ایران پراکنده است، از دشت‌های وسیع خوزستان گرفته تا مناطق کوهستانی و بیابانی سیستان و بلوچستان و کرمان. این گیاه در خاک‌های شور و رسی و حتی خاک‌های فقیر و کم‌عمق به خوبی رشد می‌کند و مقاومت بالایی در برابر کم‌آبی و شوری خاک دارد.
ریشه‌های کهورک بسیار عمیق و گسترده است و این ویژگی به آن اجازه می‌دهد تا از منابع آبی عمیق‌تر استفاده کرده و در کنترل فرسایش خاک نقش مؤثری داشته باشد. از این رو، کهورک به عنوان گیاهی پایدار و حافظ محیط زیست مناطق خشک ایران شناخته می‌شود.
در مناطق مختلف ایران، نام‌ها و لقب‌های بومی متعددی برای این گیاه وجود دارد؛ مثلاً در برخی نقاط آن را «خاروکه» می‌نامند، در جای دیگر «کهورک شتر» معروف است و عشایر به آن «جغجغه» می‌گویند. هر کدام از این نام‌ها نشان‌دهنده شناخت عمیق مردمان بومی از خصوصیات و کاربرد‌های این گیاه است.
کهورک در طب سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و از دیرباز برای درمان بیماری‌های مختلف به کار می‌رفته است. خواص درمانی این گیاه در منابع طب سنتی ایرانی و گزارش‌های مردمی بسیار گسترده است:
تنظیم قند خون: یکی از مهم‌ترین کاربرد‌های کهورک، کنترل و کاهش قند خون است. جوشانده ریشه و میوه این گیاه توسط بیماران دیابتی مصرف می‌شود و مطالعات علمی نیز اثرات مثبت آن را بر کاهش قند خون تایید کرده‌اند.
درمان زخم‌های پوستی: پودر میوه خشک شده کهورک به عنوان ضماد برای درمان زخم‌ها، به خصوص زخم‌های دیر التیام مثل زخم‌های دیابتی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کاهش فشار خون: مصرف عصاره ریشه این گیاه به دلیل اثرات گشادکننده رگ‌ها به بهبود گردش خون و کاهش فشار خون کمک می‌کند.
خواص مدر و ضد اسپاسم: میوه‌های خیس‌خورده کهورک برای مشکلات کلیوی، دفع سنگ کلیه و کاهش اسپاسم عضلات استفاده می‌شود.
درمان آسم و رماتیسم: برخی افراد به طور سنتی از عصاره یا جوشانده کهورک برای تسکین علائم آسم، درد‌های مفصلی و رماتیسم بهره می‌برند.
کهورک دارای محتوای پروتئین بالایی است و برگ‌ها و میوه‌های آن حاوی بیش از ۶۰ درصد پروتئین می‌باشند.به همین دلیل این گیاه منبع مهمی از تغذیه برای دام‌ها به حساب می‌آید. در برخی مناطق حتی میوه‌های کهورک پس از فرآوری محدود به صورت خوراکی برای انسان نیز استفاده می‌شود.
این ویژگی، کهورک را به یکی از گیاهان استراتژیک در تأمین پروتئین مناطق کم‌منبع ایران تبدیل کرده است. عشایر و کشاورزان منطقه به خوبی از این خاصیت آگاه هستند و در فصول خشک سال از کهورک برای تغذیه دام‌ها بهره می‌گیرند.
کهورک علاوه بر ارزش‌های درمانی، کاربرد‌های صنعتی و سنتی فراوانی دارد که نشان‌دهنده جایگاه مهم آن در فرهنگ و اقتصاد بومی ایران است:
مشک‌سازی: از شاخه‌های انعطاف‌پذیر و مقاوم کهورک برای ساخت مشک‌های سنتی در برخی نقاط ایران استفاده می‌شود. این مشک‌ها برای حمل و نگهداری آب و شیر دام کاربرد دارند و محصولی با دوام و قابل اعتماد هستند.
رنگرزی و دباغی: ریشه و پوست کهورک به عنوان ماده‌ای رنگ‌دهنده طبیعی در فرآیند‌های سنتی رنگرزی و دباغی پوست استفاده می‌شود. این گیاه به رنگ‌های طبیعی و ماندگار کمک می‌کند.
تثبیت خاک و کنترل فرسایش: ریشه‌های قوی و گسترده کهورک باعث می‌شود تا این گیاه نقش کلیدی در جلوگیری از فرسایش خاک در مناطق بیابانی داشته باشد.
کاغذسازی سنتی: فیبر‌های موجود در ساقه‌های کهورک در تولید کاغذ‌های سنتی و صنایع دستی مناطق مختلف ایران کاربرد دارد.
ضدعفونی‌کننده: دانه‌های سوخته کهورک به عنوان دود ضدعفونی‌کننده در دامداری‌ها و فضا‌های بسته سنتی کاربرد دارد.
مصرف کهورک در طب سنتی ایران معمولاً به صورت‌های مختلف انجام می‌شود:
جوشانده ریشه و میوه: معمول‌ترین روش استفاده، تهیه جوشانده از ریشه و میوه خشک است که برای کنترل قند و فشار خون به کار می‌رود.
ضماد موضعی: پودر میوه و ساقه خشک شده کهورک برای درمان زخم‌ها و التهاب‌های پوستی استفاده می‌شود.
عرق یا تنتور: عصاره گیاه به صورت مایع غلیظ (عرق یا تنتور) برای تسکین درد‌های عضلانی و کاهش اسپاسم به کار می‌رود.
مصرف خوراکی محدود: در برخی مناطق میوه‌های فرآوری شده به صورت خوراکی مصرف می‌شود که البته باید با دقت و به مقدار محدود باشد.
با وجود فواید گسترده، مصرف کهورک باید با رعایت نکات بهداشتی و مشورت پزشک انجام شود:
زنان باردار و شیرده باید قبل از مصرف با متخصص مشورت کنند.
مصرف خودسرانه و بیش از حد ممکن است منجر به عوارض گوارشی شود.
کهورک ممکن است با برخی دارو‌های شیمیایی تداخل داشته باشد، بنابراین توصیه می‌شود پیش از مصرف حتماً با پزشک مشورت شود.
در صورت بروز حساسیت پوستی، مصرف موضعی باید قطع گردد.
کهورک در فرهنگ و زندگی روزمره مردم مناطق خشک ایران نقشی بی‌بدیل دارد. عشایر و روستائیان از گذشته‌های دور با این گیاه آشنایی کامل داشته و از خواص دارویی، تغذیه‌ای و صنعتی آن بهره می‌بردند.
نام‌های محلی متعدد و استفاده‌های سنتی مانند مشک‌سازی، رنگرزی، و درمان‌های گیاهی، نشان از شناخت عمیق بومیان از این گیاه دارد. کهورک نمادی از مقاومت و سازگاری در شرایط سخت محیطی است و حکایت از خرد دیرینه مردم ایران در بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی دارد.
کهورک یا جغجغه، گیاهی چندوجهی و بومی ایران است که ترکیبی از دانش سنتی، ارزش‌های فرهنگی و یافته‌های علمی را در خود دارد. خواص درمانی گسترده، کاربرد‌های صنعتی متنوع و نقش زیست‌محیطی آن، فرصت‌های فراوانی برای توسعه پایدار در ایران فراهم کرده است.
سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه پیرامون استفاده دارویی و صنعتی کهورک، می‌تواند به بهبود سلامت مردم، رونق اقتصادی بومی و حفظ اکوسیستم‌های شکننده ایران کمک کند. با شناخت و بهره‌برداری اصولی، این گیاه می‌تواند به عنوان منبعی ارزشمند برای ایران در سطوح مختلف مطرح شود و حتی در بازار‌های بین‌المللی جایگاه ویژه‌ای پیدا کند.
