تاتوره؛ گیاهی سمی با فواید دارویی شگفت‌انگیز

دانه‌های تاتوره بسیار سمی و خطرناک هستند

داتورا استرامونیوم (Datura stramonium L.)، که در فارسی به نام تاتوره شناخته می‌شود، گیاهی یک‌ساله از تیره سیب‌زمینی (Solanaceae) است که به دلیل ویژگی‌های دارویی و سمی خود از دیرباز مورد توجه بوده است. این گیاه با نام‌های محلی مانند «علف شیطان»، «نبات اهریمنی» و «جوزماش» نیز شناخته می‌شود.

تاتوره بومی مناطق گرمسیری آمریکا، به‌ویژه مکزیک، بوده اما به دلیل توانایی سازگاری بالا، به نقاط مختلف جهان از جمله اروپا، آسیا، آفریقا و اقیانوسیه گسترش یافته است. این گیاه به دلیل داشتن آلکالوئیدهای تروپان مانند آتروپین، هیوسیامین و اسکوپولامین، هم در طب سنتی و هم در داروسازی مدرن کاربرد دارد، اما سمی بودن آن نیازمند احتیاط ویژه در استفاده است.

تاتوره حاوی آلکالوئیدهای سمی مانند آتروپین و اسکوپولامین است

ویژگی‌های گیاه‌شناسی

تاتوره گیاهی علفی و یک‌ساله با ارتفاعی بین ۵۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر است. ویژگی‌های ظاهری آن شامل موارد زیر است:

• ساقه: استوانه‌ای، بدون کرک، منشعب و به رنگ سبز با قطر ۱ تا ۲ سانتی‌متر.

• برگ‌ها: متناوب، پهن، بیضی‌شکل با نوک تیز یا مدور، طول ۱۰–۱۲ سانتی‌متر و عرض ۶–۸ سانتی‌متر. برگ‌های تازه بوی نامطبوع و تهوع‌آوری دارند، اما برگ‌های خشک‌شده بوی کمتری دارند.

• گل‌ها: شیپوری، سفید یا بنفش، تک‌تک و با عمر کوتاه (۱–۲ روز). گل‌ها در شب باز شده و توسط پروانه‌های اسفینکس (خانواده Sphingidae) گرده‌افشانی می‌شوند.

• میوه: کپسول بیضی‌شکل و خاردار که با چهار شکاف باز می‌شود.

• دانه‌ها: سیاه مایل به قهوه‌ای، قلوه‌ای شکل، با سطح زگیل‌دار و اندازه ۴–۵ میلی‌متر.

• دوره گل‌دهی: از خرداد تا مهر.

زیستگاه و توزیع جغرافیایی تاتوره

تاتوره بومی مناطق گرمسیری آمریکا، به‌ویژه مکزیک، است اما به دلیل توانایی سازگاری با شرایط مختلف، به‌صورت وحشی در زمین‌های بایر، کنار جاده‌ها، سواحل دریایی، چمنزارها و مناطق نزدیک به سکونتگاه‌های انسانی در سراسر جهان یافت می‌شود. این گیاه در خاک‌های حاصلخیز، مرطوب و شنی، به‌ویژه در کنار نهرها و حوضچه‌ها رشد می‌کند.

منشأ اصلی آن به کناره‌های دریای خزر نسبت داده شده، اما امروزه در بیش از ۱۰۰ منطقه و کشور، از جمله ایران، اروپا، آفریقا، آسیا و اقیانوسیه، به‌صورت بومی یا معرفی‌شده حضور دارد. در نیوانگلند، تاتوره در ایالت‌هایی مانند کانتیکت، مین، ماساچوست، نیوهمپشایر، رود آیلند و ورمونت یافت شده و در برخی مناطق به‌عنوان گونه مهاجم و ممنوع شناخته می‌شود.

ترکیبات شیمیایی تاتوره

تاتوره حاوی آلکالوئیدهای تروپان سمی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• آتروپین: ضدسم و گشادکننده مردمک چشم.

• هیوسیامین: فراوان‌ترین آلکالوئید در گیاه، با اثرات ضددرد و ضداسپاسم.

• اسکوپولامین: مورد استفاده در درمان بیماری‌های تنفسی و به‌عنوان آرام‌بخش. این آلکالوئیدها در برگ‌ها (۰/۵٪) و بذور (حاوی ۲۰٪ روغن) یافت می‌شوند و به‌صورت ترکیب با اسیدهای مالیک، اتروپیم و داتوریک وجود دارند. ماده اصلی سمی گیاه، داتورین، ترکیبی از این سه آلکالوئید است.

تاتوره در طب سنتی برای درمان آسم استفاده می‌شود

کاربردهای دارویی تاتوره

تاتوره به دلیل خواص دارویی‌اش در طب سنتی و مدرن مورد استفاده قرار می‌گیرد:

• ضددرد: عصاره الکلی بذر تاتوره در دوزهای بالا (۵۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن) می‌تواند درد حاد و مزمن را در مدل‌های حیوانی (مانند موش‌های دیابتی) کاهش دهد.

• درمان تنگی نفس: برگ‌های خشک‌شده در سیگارهای ضدآسم برای کاهش علائم تنفسی استفاده می‌شوند.

• کاربردهای دیگر: در دامپزشکی و طب انسانی برای درمان اسپاسم‌ها و به‌عنوان ضدسم. همچنین، گونه‌هایی مانند Datura innoxia و D. metel به دلیل دارا بودن اسکوپولامین بیشتر، در داروسازی مدرن کاربرد دارند.

فواید دارویی گیاه داتورا یا تاتوره

گیاه داتورا استرامونیوم یا تاتوره به دلیل دارا بودن آلکالوئیدهای تروپان (آتروپین، هیوسیامین و اسکوپولامین) در طب سنتی و مدرن کاربردهای دارویی متعددی دارد. با این حال، به دلیل سمی بودن شدید این گیاه، استفاده از آن باید تحت نظارت متخصصان انجام شود. در ادامه، فواید دارویی تأییدشده و کاربردهای سنتی آن آورده شده است:

1. مصارف دارویی تأییدشده

• آتروپین: یکی از مهم‌ترین آلکالوئیدهای استخراج‌شده از تاتوره، به‌عنوان دارویی استراتژیک در آمریکا استفاده می‌شود. کاربردهای آن شامل:

- گشادکننده مردمک چشم: در چشم‌پزشکی (مانند داروی هماتروپین) برای معاینات تشخیصی.

- ضدسم: برای درمان برخی مسمومیت‌ها.

- ضداسپاسم: کاهش اسپاسم‌های عضلانی.

• هیوسین ان‌بوتیل بروماید: مشتقی از آلکالوئیدهای تاتوره که برای درمان اسپاسم‌های دستگاه گوارش استفاده می‌شود.

- ضدآسم: برگ‌های خشک‌شده تاتوره در سیگارهای ضدآسم (معروف به پودر آسم در اروپا) برای باز کردن برونش‌ها و کاهش علائم تنگی نفس به کار می‌روند.

- ضددرد: عصاره الکلی بذر تاتوره در دوزهای کنترل‌شده (مانند ۵۰ میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن) برای کاهش درد حاد و مزمن، به‌ویژه در مدل‌های حیوانی مانند موش‌های دیابتی، مؤثر است.

- خواص دیگر: اثرات بی‌حس‌کننده، ضدالتهاب، ضدپارکینسون، ضدعفونی‌کننده، خواب‌آور، روان‌گردان و مخدر.

2. مصارف دارویی در طب سنتی (تأییدنشده یا با احتیاط)

• برگ‌های تازه: 

- له‌شده برگ‌ها برای کاهش ورم و التیام زخم‌ها استفاده می‌شود.

• دانه‌ها:

- تسکین درد بواسیر.

- رفع نفخ و بهبود دردهای قاعدگی.

- کاهش تعریق شبانه در بیماران مبتلا به سل.

- درمان حملات آسم و آنفلوآنزا (به‌صورت سیگار در میان روس‌ها، اعراب و آفریقایی‌ها).

- بهبود شوره سر و جلوگیری از ریزش مو (عصاره تازه دانه‌ها).

- افزایش قوای جنسی، به‌ویژه در زنان.

• کاربرد در چین:

- ضد نفخ.

- کنترل بیش‌فعالی (هایپراکتیویته).

- جلوگیری از تعریق شبانه.

• سیگار تاتوره:

در برخی فرهنگ‌ها برای درمان آسم و آنفلوآنزا استفاده می‌شود.

گل‌های تاتوره سفید یا بنفش و قیفی‌شکل هستند

خطرات و مسمومیت تاتوره

تاتوره به دلیل داشتن آلکالوئیدهای سمی، گیاهی بسیار خطرناک است. مصرف نادرست یا بیش از حد آن می‌تواند عوارض زیر را ایجاد کند:

• توهم و دوبینی: به دلیل اثرات افیونی و مخدر.

• گشاد شدن مردمک چشم: در صورت تماس آب آوندهای گیاه با چشم.

• اختلال در اعصاب ارادی: مصرف جوشانده گیاه می‌تواند باعث فلج موقت یا دائم شود.

• مرگ: مصرف مقادیر زیاد، به‌ویژه در حیوانات (مانند شتر)، منجر به نفخ، بی‌قراری، کوری و مرگ سریع می‌شود.

درمان مسمومیت:

• استفاده از داروهای قی‌آور برای تخلیه معده.

• تجویز ضدسم‌هایی مانند مورفین یا پیلوکارپین.

• مصرف قهوه غلیظ یا محرک‌ها برای بهبود وضعیت.

کاربردهای زیست‌محیطی

تاتوره به دلیل توانایی حذف سریع مواد منفجره مانند TNT از سایت‌های ضایعات، در زیست‌پالایی (bioremediation) کاربرد دارد. این ویژگی آن را به گیاهی ارزشمند برای پاکسازی محیط‌های آلوده تبدیل کرده است.

احتیاط‌ها و توصیه‌ها

با توجه به سمی بودن تاتوره، جمع‌آوری و استفاده از آن نیازمند دقت و دانش کافی است. هرگونه استفاده دارویی باید تحت نظارت متخصصان انجام شود. تماس با آب آوندهای گیاه یا مصرف جوشانده آن بدون کنترل می‌تواند عوارض جدی به دنبال داشته باشد.

مصرف تاتوره می‌تواند باعث توهم و مسمومیت شدید شود

سوالات متداول درباره تاتوره

1. چرا تاتوره سمی است؟

تاتوره حاوی آلکالوئیدهای سمی (مانند داتورین، آتروپین، هیوسیامین و اسکوپولامین) است که می‌توانند باعث عوارضی مانند خشکی دهان، گشاد شدن مردمک چشم، گیجی، توهم، تشنج، کما و حتی مرگ شوند. مصرف تنها 20 دانه می‌تواند برای کودکان کشنده باشد.

2. آیا تاتوره به عنوان ماده مخدر استفاده می‌شود؟

بله، به دلیل اثرات روان‌گردان و توهم‌زای آلکالوئیدهایش، برخی افراد از تاتوره به‌صورت تدخینی (مانند سیگار) یا خوراکی برای ایجاد توهم استفاده می‌کنند. اما این کار بسیار خطرناک است و می‌تواند منجر به مسمومیت شدید، اختلالات روانی، یا مرگ شود.

3. چگونه تاتوره در طب سنتی استفاده می‌شود؟

در طب سنتی، برگ‌های تازه یا خشک‌شده تاتوره به‌صورت موضعی برای تسکین ورم، زخم، بواسیر، یا سوختگی و به‌صورت تدخینی برای درمان آسم استفاده می‌شود. عصاره دانه‌ها نیز برای رفع شوره سر و ریزش مو کاربرد دارد، اما مصرف خوراکی آن بدون نظارت پزشک ممنوع است.

4. عوارض جانبی مصرف تاتوره چیست؟

عوارض شامل خشکی دهان، گشاد شدن مردمک چشم، تاری دید، گیجی، توهم، افزایش ضربان قلب، حبس ادرار، تشنج، و در موارد شدید، کما یا مرگ است. مصرف بیش از حد می‌تواند باعث زوال عقل یا جنون شود.

5. چگونه می‌توان مسمومیت با تاتوره را درمان کرد؟

در صورت مصرف اتفاقی، باید فرد را وادار به استفراغ کرد، بدنش را گرم نگه داشت و فوراً به پزشک مراجعه کرد. مصرف رازیانه کوبیده یا فلفل سیاه ممکن است اثرات سمی را تا حدی کاهش دهد.

6. آیا تاتوره برای ترک اعتیاد استفاده می‌شود؟

بله، در برخی موارد، تاتوره به دلیل خواص آرام‌بخش و ضداسپاسم در ترکیب داروهای گیاهی ترک اعتیاد استفاده می‌شود، اما این کار باید تحت نظارت پزشک انجام شود، زیرا دوز نادرست می‌تواند خطرناک باشد.

نتیجه‌گیری

داتورا استرامونیوم یا تاتوره گیاهی با دو چهره است: از یک سو، به دلیل خواص دارویی‌اش در درمان درد، تنگی نفس و سایر بیماری‌ها ارزشمند است؛ از سوی دیگر، سمی بودن آن خطراتی جدی به همراه دارد. این گیاه با تاریخچه‌ای غنی در فرهنگ‌های مختلف و کاربردهای گسترده در داروسازی و زیست‌محیطی، همچنان موضوع تحقیقات علمی است. 

گردآوری:بخش سلامت بیتوته