چهارشنبه هفته گذشته، نتیجه شکایت رسمی «دیجی‌پی» و «ازکی‌وام» از «اسنپ‌پی» در شورای رقابت، با انتشار محکومیت «اسنپ‌پی» خبرساز شد. اسنپ‌پی که به ادعای رقیبانش در وضعیت تسلط بر بازار بوده، متهم است از این وضعیت استفاده کرده و مانع رشد رقبای خود شده است. اسنپ‌پی در روز چهارشنبه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که همکاری با کمتر از دو هزار فروشگاه آنلاین از مجموع ۲۷۰هزار فروشگاه آنلاین فعال دارای ای‌نماد در کشور بیانگر تسلط بر بازار نیست و این شرکت از حق قانونی خود برای تجدیدنظرخواهی این پرونده استفاده خواهد کرد. موضوع با انتشار این بیانیه به پایان نرسید و دیجی‌پی، روز جمعه با انتشار بیانیه‌ای در رسانه‌ها نسبت به مواضع اسنپ‌پی واکنش نشان داد و آن را استدلالی مخدوش برای توجیه انحصار دانست.
اما واقعیت ماجرا چیست؟ در این گزارش قصد داریم به ابعاد مختلف این پرونده نگاهی بیاندازیم و موضوع را واکاوی کنیم. دیجی‌پی مدعی است که اسنپ‌پی او را با اعمال برخی شروط ناعادلانه به حاشیه رانده است. بررسی دقیق‌تر ساختار بازار نشان می‌دهد که این شکایت، تنها یک پرونده حقوقی نیست، بلکه ناشی از رقابتی بزرگ و عمیق میان دو بازیگر مهم در صنعت اقتصاد دیجیتال ایران است. رقابتی که ابعاد پیچیده‌تری از صرفاً اختلاف بر سر سهم بازار دارد.
روایت‌های متنوع از مفهوم «تسلط»
در بخشی از متنی که شورای رقابت منتشر کرده است آمده: «مشتکی‌عنه ارائه‌کننده خدمات مختلفی در زمینه خرید اقساطی بوده و اکنون سهم گسترده‌ای از این بازار را در دست دارد. بخشی از رفتارهای این شرکت -به عنوان شرکتی که دارای موقعیت مسلط اقتصادی و شریک تجاری فروشندگان و پذیرندگان مختلف است رفتارهایی ضدرقابتی، مخل رقابت در بازار و در نتیجه سبب ایراد ضرر و لطمه به رقبا و نیز مصرف کنندگان در بلند مدت بوده است.» کلیدواژه شکایت این دو پلتفرم از اسنپ‌پی نیز ناظر بر تسلط اسنپ‌پی بر بازار است. تسلطی که به زعم شاکیان از اسنپ‌پی، محصول همکاری با حدود دو هزار فروشگاه آنلاین است.
واحد حقوقی دیجی‌پی در بیانیه‌ای که روز جمعه منتشر می‌کند به این موضوع اشاره می‌کند. آنها می‌نویسند: «در بیانیه اسنپ‌پی عنوان شده که این شرکت تنها با «۲۰۰۰ فروشگاه» قرارداد دارد و لذا موقعیت مسلط در بازار ندارد. این در حالی است که عدد صحیح مربوط به ۲۰۰۰ برند است که برخی از آنها به تنهایی صدها فروشگاه دارند. این برندها سهم قابل‌توجهی از تراکنش‌های آنلاین و حضوری کشور را در اختیار دارند و گردش مالی آنها در مقایسه با سهم کل بازار، موقعیت مسلط اسنپ‌پی را به‌خوبی نشان می‌دهد. در حقوق رقابت، "قدرت بازار" بر اساس تأثیر واقعی بر ساختار بازار و توان محدودسازی رقابت سنجیده می‌شود، نه صرفاً تعداد قراردادها.» به نظر می‌رسد دیجی‌پی موضوع فروشگاه آنلاین و آفلاین را در هم آمیخته و در این موضوع مغالطه می‌کند. بنا به ادعای اسنپ‌پی و براساس بیانیه منتشرشده از سوی این شرکت، اسنپ‌پی با حدود دو هزار فروشگاه «آنلاین» همکاری دارد و از فروشگاهای حضوری طرف قرارداد خود چیزی نگفته؛ بنابراین تعمیم فروشگاه‌های آنلاین به یک برند (با تعدادی شعبه برای خرید حضوری) از سوی دیجی‌پی، بیشتر از آنکه نشان‌دهنده تسلط اسنپ‌پی بر بازار باشد، مغالطه‌ای آشکار به نظر می‌رسد. چرا که اگر معیار، تعداد برندها و فروشگاه‌های حضوری باشد، هیچ کسب‌وکاری نمی‌تواند ادعای تسلط بر کل بازار تجارت کشور را داشته باشد. چه اسنپ‌پی یا دیجی‌پی یا دیجی‌کالا و چه کسب‌وکارهای سنتی‌تر حتی!
بازیگران بزرگ، اکوسیستم‌های بزرگ‌تر
اسنپ‌پی در پاسخ به این اتهامات می‌گوید که سهم کوچکی از بازار دارد و همکاری‌اش با دو هزار فروشگاه، در مقایسه با کل فروشگاه‌های آنلاین کشور (حدود ۲۷۰ هزار فروشگاه)، ناچیز است. اما به روایت دیجی‌پی، این عدد ظاهری نمی‌تواند به تنهایی مبنای تحلیل قدرت بازار باشد. آنچه اهمیت دارد، ترکیب و کیفیت این فروشگاه‌ها و میزان تراکنش آن‌هاست. در طرف دیگر ماجرا، دیجی‌پی در ساختار گروه دیجی‌کالا تعریف می‌شود. دیجی‌کالا بر اساس گزارش سالانه خود به تنهایی حدود ۵۰ درصد از سهم تجارت الکترونیک ایران را در اختیار دارد و نه‌تنها یک برند شناخته‌شده، بلکه یک زیرساخت فروش گسترده با حجم عظیمی از تراکنش‌های روزانه را به تنهایی در اختیار دارد. این به آن معناست که دیجی‌پی برخلاف سایر رقبا، به زیرساختی بی‌رقیب در کشور دسترسی دارد؛ زیرساختی که مزیت رقابتی بزرگی برای این کمپانی محسوب می‌شود، فروشندگان و توزیع‌کنندگان بسیاری را زیر چتر خود دارد و به تنهایی با یک BNPL، یعنی دیجی‌پی مشغول همکاری است و اگر سرویس‌های پرداختی دیگری را هم به رسمیت می‌شناسد، آنها را تنها از مجرای دیجی‌پی قبول می‌کند. این یعنی دسترسی به زیرساخت کلیدی بزرگترین فروشگاه ایکامرس ایران، دیجی‌کالا، تنها در اختیار دیجی‌پی است؛ نه اسنپ‌پی. سؤال مهم این‌جاست: آیا «اسنپ‌پی» که با «دیجی‌کالا» -که ۵۰درصد سهم بازار را در اختیار دارد و در جایگاه بزرگترین بازیگر کشور قرار دارد- همکاری ندارد ایا اساسا می‌تواند به عنوان بازیگر مسلط بازار شناخته شود؟ پاسخ، به احتمال زیاد، منفی است. امتیازی که هیچ‌یک از دیگر بازیگران بازار از آن برخوردار نیستند.
آیا رقابت واقعاً عادلانه است؟
با این شرایط، سؤال مهمی مطرح می‌شود: آیا بازیگری که به چنین زیرساختی دسترسی انحصاری دارد، می‌تواند رقیب خود را به انحصار متهم کند؟ اگر پاسخ به این سؤال منفی باشد، آن‌گاه برداشت از مفهوم «تسلط» باید تغییر کند. تسلط در بازار لزوماً به معنی حضور پررنگ در اکوسیستم‌های حمل‌ونقل یا خدمات روزمره نیست؛ گاهی کنترل بر محل خرید نهایی کاربر، یعنی خرده‌فروشی آنلاین، ابزار اصلی تسلط است. و برای تصمیم گیری درخصوص موضوعی با این ظرافت، باید مراقب سوگیری‌های ذهنی از برندها و سابقه سرویس‌های متنوع آنها و تعمیم آنها بر محصولات دیگرشان نداشت. در این صورت، به گواه اسناد و آمارها، اسنپ‌پی با وجود حضور در یک سوپراپ پرکاربر، از زیرساختی که دیجی‌پی به آن دسترسی دارد محروم است.
جنگ روایت یا نبرد واقعی قدرت؟
آنچه در نگاه اول به شکایت حقوقی میان دو شرکت شبیه است، در واقع جنگی بر سر تفسیر مفهوم تسلط در بازارهای پلتفرمی است. آیا تسلط به معنی تعداد زیاد قراردادهاست؟ یا به معنی اثرگذاری بر تصمیم نهایی مصرف‌کننده؟ آیا تسلط به معنای تعداد فروشگاه است؟ یا به معنای میزان و تعداد سفارش از طریق فروشگاه؟ آیا تسلط با داشتن فروشگاه‌های مختلف و محدود سنجیده می‌شود یا با دسترسی به بستر اصلی خرید کاربران ایرانی با ده‌ها هزار فروشگاه در اقصانقاط کشور؟ تفاسیر بسیار متعدد است اما آنچه روشن است، این است که با این تعاریف می‌شود اساسا در مفهوم تسلط اسنپ‌پی بر بازار تشکیک کرد. شاید پرسش نهایی این باشد: کدام‌یک به زیرساخت فروش مسلط‌اند، و کدام‌یک در تلاش برای عبور از دروازه‌هایی هستند که دیگران ساخته‌اند؟
پاسخ به این پرسش‌ها می‌تواند جهت‌گیری آینده‌ی بازار BNPL در ایران را مشخص کند؛ بازاری نوظهور که نه‌تنها محل رقابت شرکت‌ها، بلکه محل شکل‌گیری آینده‌ی رفتار مصرف‌کننده ایرانی در حوزه مالی خواهد بود.
و اما بعد...
به‌نظر می‌رسد موضوع این مناقشه بیش از شکایت یک کمپانی از کمپانی دیگر باشد. موضوع، جنگ روایت‌هاست؛ جنگ تفسیرهای متنوع از یک مفهوم. «اسنپ‌پی» اعلام کرده است درخواست تجدیدنظر خواهد داد و بر تصمیم خود مصر است. «دیجی‌پی» هم که فعلا برنده جنگ روایت‌ها در محکمه شورای رقابت شده است. جنگ ادامه دارد و باید منتظر باشیم تا ببینیم پیروز جنگ روایت‌ها در نهایت کدام‌یک از این دو شرکت خواهند بود.
