در دنیای حقوق، گاه حادثه‌ای ساده مانند سقوط یک درخت بر روی خودرو، پنجره‌ای به سوی مباحث پیچیده‌ای چون قانون مسئولیت مدنی، الزامات قانونی شهرداری‌ها و مفهوم علت تامه می‌گشاید. واقعیتی که بسیاری از شهروندان با آن روبرو می‌شوند و متأسفانه از حقوق خود در برابر آن بی‌اطلاع می‌مانند.
توفان در هفته اخیر در پایتخت و برخی از شهرها باعث وقوع حادثه شد و این موضوع سوالاتی را برای برخی از مخاطبین به همراه داشت که آیا امکان دریافت خسارت از دستگاه‌هایی مانند شهرداری‌ها وجود دارد؟
چرا جبران خسارت سقوط درخت بر خودرو اهمیت دارد؟
در پاسخ به این دسته از سوالات فوق به سراغ یک حقوقدان رفتیم و از وی مطالبه مردم را سوال کردیم. مجید قاسم‌کردی، حقوقدان و فعال مدنی در این خصوص بیان کرد: در شهرهای امروزی، به‌ویژه در فصل‌های سرد و بادخیز، خبرهای متعددی از سقوط درختان در معابر عمومی منتشر می‌شود. این حوادث، اغلب به دلیل پوسیدگی تنه درخت، ضعف در ریشه‌ها یا بی‌توجهی به هرس‌کاری‌های اصولی اتفاق می‌افتند. خودروهای پارک‌شده در خیابان‌ها، معمولاً نخستین قربانیان این بی توجهی‌اند.
این حقوقدان افزود: مسئله مهم در این میان، این است که سقوط درخت بر خودرو، فقط یک حادثه طبیعی نیست؛ بلکه در بسیاری موارد، ریشه در قصور نهادهای مسئول شهری دارد و شهروند می‌تواند با اتکا به قانون، خسارت وارده را مطالبه کند.
قاسم‌کردی با اشاره به مسئولیت شهرداری در حفظ ایمنی فضای سبز شهری گفت: بر اساس بند ۱۴ ماده ۵۵ قانون شهرداری‌ها، این نهاد مکلف به حفظ امنیت و بهداشت شهری است. تبصره ذیل این بند، به‌صراحت شهرداری را موظف می‌داند که در برابر درختان پوسیده، خشک یا خطرناک، اقدامات لازم را به‌موقع انجام دهد.
وی ادامه داد: افزون بر آن، ماده ۲ قانون حفظ و گسترش فضای سبز (مصوب ۱۳۵۲)، شهرداری‌ها را ملزم به تهیه شناسنامه برای درختان در محدوده شهری کرده است. شناسنامه‌ای که باید شامل اطلاعاتی از قبیل موقعیت، نوع و وضعیت سلامت درخت باشد. در این چارچوب، ناآگاهی از وضعیت درختان نه تنها توجیه قانونی ندارد، بلکه دلیل مستقیمی بر تقصیر شهرداری است.
علت تامه؛ حلقه مفقوده در زنجیره مسئولیت
این حقوقدان گفت: در پرونده‌های مشابه، آنچه در رأی دادگاه تعیین‌کننده است، اثبات «علت تامه» حادثه است. بدین معنا که اگر نشان داده شود کوتاهی شهرداری در ایمن‌سازی درخت یا بی‌توجهی به هشدارهای قبلی، علت اصلی وقوع حادثه بوده است، حتی وجود توفان نیز مسئولیت را از دوش این نهاد برنمی‌دارد.
وی ادامه داد: به بیان ساده‌تر، شهرداری نمی‌تواند وقوع باد شدید را دلیلی بر رفع مسئولیت بداند، زیرا ملزم به پیش‌بینی، پایش و پیشگیری از خطرات بالقوه درختان شهری بوده است. چنین خط‌مشی‌ای از بطن ماده ۵ لایحه قانونی حفظ و گسترش فضای سبز نیز برداشت می‌شود که حفظ و نگهداری درختان را به عنوان وظیفه‌ای انحصاری بر عهده شهرداری‌ها گذاشته است.
دریافت خسارت از شهرداری چگونه است؟
قاسم‌کردی با اشاره به تأمین دلیل و مستندسازی جهت دریافت خسارت اظهار کرد: در نخستین مرحله، مالک خودرو باید مدارکی چون تصاویر لحظه حادثه، اظهارات شهود، گزارش پلیس یا آتش‌نشانی و ارزیابی خسارت توسط کارشناس رسمی دادگستری را گردآوری کند. درخواست تأمین دلیل از شورای حل اختلاف نیز می‌تواند اقدام هوشمندانه‌ای باشد.
وی افزود: اگر درخت در حریم قانونی معبر یا فضای سبز شهری باشد، معمولاً در مالکیت شهرداری محسوب می‌شود. اثبات این تعلق، نقش کلیدی در اثبات مسئولیت نهاد عمومی دارد.
این حقوقدان تنظیم دادخواست حقوقی را گام بعدی برشمرد و گفت: زیان‌دیده باید با استناد به قانون مسئولیت مدنی، ماده ۳۳۳ قانون مدنی و قوانین مربوط به وظایف شهرداری، دادخواست مطالبه خسارت خود را به دادگاه تقدیم کند.
ارجاع پرونده به کارشناس رسمی و پیگیری قانونی
قاسم‌کردی درباره اجرای حکم مطرح کرد: دادگاه برای تعیین میزان خسارت، پرونده را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع می‌دهد. اگر نظر کارشناسی موید رابطه علیت میان تقصیر شهرداری و خسارت وارده باشد، دادگاه حکم به الزام شهرداری به جبران خسارت صادر خواهد کرد. پس از قطعیت رأی، شهرداری مکلف به پرداخت خسارت است. در صورت اعتراض، پرونده در مرحله تجدیدنظر رسیدگی شده و پس از تأیید، حکم لازم‌الاجرا خواهد بود.
این حقوقدان گفت: پرونده‌های مرتبط با مسئولیت مدنی شهرداری‌ها، به دلایل پیچیدگی‌های قانونی و ساختاری، نیازمند پیگیری حرفه‌ای توسط وکیل مجرب هستند. وکیل با تسلط بر قوانین حوزه شهری و دعاوی مربوطه، می‌تواند روند رسیدگی را تسهیل، ادله را مستند و احتمال صدور رأی به نفع زیان‌دیده را به شکل قابل توجهی افزایش دهد.
آیا توفان می‌تواند شهرداری را از مسئولیت معاف کند؟
وی در پاسخ گفت: خیر. هرچند باد شدید یک عامل طبیعی است، اما اگر درخت از قبل پوسیده یا هرس نشده بوده، شهرداری همچنان مسئول است. توفان نمی‌تواند جایگزین وظیفه پیشگیری قانونی شود.
قاسم‌کردی در پاسخ به اینکه آیا ارائه نظر کارشناس رسمی در این دعاوی الزامی است؟ اظهار کرد: در اغلب موارد بله. گرچه مدارکی چون گزارش پلیس یا آتش‌نشانی معتبرند، اما نظر کارشناسی رسمی دادگستری، مبنای تعیین میزان دقیق خسارت و مسئولیت در دادگاه خواهد بود.
وی در پایان بیان کرد: حوادثی مانند سقوط درخت، صرفاً ناشی از طبیعت نیستند، بلکه در بسیاری مواقع ناشی از ترک فعل یک نهاد عمومی هستند. شهروندان باید بدانند که در برابر این‌گونه حوادث، حق قانونی برای مطالبه خسارت دارند. شهرداری‌ها نیز باید بدانند که حفظ ایمنی شهری، نه یک مسئولیت تشریفاتی، بلکه تعهدی حقوقی و قضائی است. در نظام حقوقی امروز، آنچه می‌تواند ضامن اجرای عدالت باشد، آگاهی شهروند، شفافیت نهاد عمومی، و التزام قضائی به قانون است.
