همشهری آنلاین- فرشاد شیرزادی: این استاد دانشگاه معتقد است که مجلس شورای اسلامی باید راه حلی برای مشکلاتی از این دست بیابد و به سوی آینده ای روشن راه بگشاید. گفت­‌وگوی  ما را با او بخوانید.   

شعر کلاسیک ما از جمله رباعیات خیام، دیوان حافظ و انبوه دیگری از این دست آثار به زبان­های خارجی ترجمه شده اما ادبیات امروز ما با توجه به پشتوانه ادبی­اتی که داریم هنوز تجاری سازی نشده و جهان، شاعران ما را نمی­‌شناسد. این مساله زاده چه  دلایلی است؟

هرکسی از ظن خود شد یار من/از درون من نجست اصرار من

بالطبع هر کسی ممکن است به قول مولانا از ظن خود یار شما شود و دلایل خاص خودش را در پرسش پاسخ شما برشمرد اما به طور کلی، با چشم پوشی از تنگ شدن فضای تنفسی کتاب با موبایل و فضای مجازی آنچه می­‌توان گفت این است که مشکلات اقتصادی، تورم، بی­ ارزشی پول ملی و بی ­ارزشی کار که مقدس­ترین و شریف­ترین فعالیتی است که آدمی می­‌تواند انجام دهد، همگی در این مورد دخیل‌­اند. روزی که امام خمینی(ره) به ایران آمدند با این جمله که «خداواند کارگر است» مارکسیست­ها و کمونیست‌­ها را خلع سلاح کردند.

ما بچه مذهبی‌­ها از این نگاه امام(ره) چقدر خوشحال بودیم و به خود می بالیدیم در ابتدای انقلاب توجه خاصی به کار و طبقه کارگر می‌­شد و این نوع نگاه در جایگاه خود بدیع بود. امروز متأسفانه برعکس، جای آن مفاهیم را دلالی، یک شبه میلیاردر شدن، و با کمترین تلاش، بیشترین سود را بردن گرفته است. آن مفاهیم مثبت وجود ندارد و کار فرهنگی و کار تولید بدیع کتاب ارزشمند نیست مگر دلالی فرهنگی و خرید و فروش.

من این داستان را باز نمی­‌کنم چون همه، این مسائل را بیش و کم می­‌دانند. کتاب شعر که چه عرض کنم، حتی کتاب­‌های علمی و دینی هم تیراژش پایین آمده مگر کتاب­‌هایی که به دلایلی تکنیک­‌های تست زنی برای رتبه آوری در کنکور مربوط شوند، چه رسد به اینکه بخواهیم به دیده شدن یک اثر ادبی و ترجمه و حضور آن در جهان بین­‌الملل صحبت کنیم.

آخرین کتابم را ناشر در ۳۰۰ نسخه منتشر می­‌کند. به خاطر تعداد صفحاتش قیمت همین کتاب هم بالاست و من اصلاً امید ندارم که همین تعداد اندک هم به فروش برسد. قیمت ناشی از گرانی کاغذ و مشکلات عدیده­‌ای که صنعت نشر با آن دست و پنجه نرم می‌­کند، به بازار کتاب آسیب زده است. ممکن است بگویند من سیاه‌نمایی می‌­کنم اما واقعیت را باید دید و بیان کرد. از همه این­ها مهم‌­تر غلبه نوعی دلسردی در جامعه ادبی است.

دلسردی از اینکه این وضع تا کجا خواهد انجامید. ذهن و روح را آزار می­‌دهد و به تبع، آدمی را از مطالعه دور می­‌کند. در هرم مزلو هنوز نیازهای ابتدایی حیوانی بشر که خوراک و پوشاک و برآوردن نیازهای نفسانی‌­اش است، از جمله مسکن و ازدواج و... اولویت دارند.

درست پس از این­‌ها انسان به فکر رشد فرهنگی و شکوفایی روح می‌­افتد. واقعیت این است که مردم ما از استادان دانشگاه گرفته تا فرهنگیان و همه اقشار دور و اطرافمان، به نوعی درگیر ابتدایی­‌ترین نیازهایشان هستند. چنین جامعه­‌ای که استاد دانشگاه و دانشجویش گرفتار ابتدایی ترین نیازهاست، چگونه می­تواند به خواندن سرشار و بازآفرینی برسد؟ خارج از مشکلات مالی و معیشتی، یکی از گرفتاری­‌های بزرگی که بنده شخصا خودم سال­ها تجربه کردم، ترافیک مرموز خیابان­‌های تهران بود.

در بهترین و خوشبینانه­‌ترین شکلش دو ساعت، بدون استثنا، باید برای رفتن به دانشگاه در خیابان­‌ها آواره می شدم، و دو ساعت برای برگشتن به خانه، یعنی روزی حداقل چهار ساعت ترافیک از من وقت می گرفت. یعنی وقتی به خانه می­‌رسیدم، پیکره­ای خسته کوفته و بی‌­رمقی بودم که حوصله هیچ کاری را نداشتم، ‌چه برسد به مطالعه... همین وضعیت برای دانشجوی من هم بود.

دانشگاه هنر به دلیل نداشتن فضای آموزشی کافی در تهران، بخشی از کلاس­هایش در کرج تشکیل می شود. دانشجویان اینقدر دیر می رسیدند که ما در یک شورای آموزشی، برای تنظیم وقت و پیش­گیری از نامنظمی رسما ساعت نه صبح را ساعت شروع کلاس­ها اعلام کردیم.

با این وجود باز هم بچه‌­ها دیر می­‌رسند و... گاهی وسط روز برای کلاس بعدی باید به تهران برمی­‌گشتند و همیشه ترافیک، خستگی و نامنظمی و خواب­‌های سر کلاس را به دانشجویان تحمیل کرده بود. حالا هم که کرونا فعلا رفت و آمد را تعطیل کرده است، کندی سرعت اینترنت غوغا می‌­کند. تازه اینترنتی که استاد و دانشجو با پول جیب خودش می­‌خرد و از آن برای درس و برگزاری کلاس استفاده می کند، نه اینکه دانشگاه بدهد، یا دولت مجانی در اختیارمان بگذارد. ‌می خواهی یک جلسه دفاع از پایان­ نامه برگزار کنی که در آن چندین استاد به عنوان داور حضور دارند، از خانه‌­های خودشان یا از شهرهایی غیر از تهران، ‌بارها قطعی اینترنت پیش می­‌آید.

‌کندی اینترنت اجازه ارتباط درست و حسابی نمی­‌دهد... همانطور که آدم در بانک پشت باجه معطل قطعی سیستیم می شود... چه حوصله‌­ای سر می‌­رود و چه اعصابی خرد می شود... دانشجویان در امتحانی که من از آنها می­‌گیرم، فقط آن چند جمله­‌ای را که من به عنوان رووس درس در فضای مجازی برایشان نوشته‌­ام به من پس می­‌دهند، این یعنی کتاب در محاق فراموشی است و به گوشه رانده شده. شما در چنین شرایطی چه توقع خواندن کتاب دارید و چه گلایه­‌ای که کتاب کم چاپ می‌­شود یا ترجمه نمی‌­شود!

بعضی از مترجمان پیشکسوتمان، مهجور ماندن و مهجور بودن زبان فارسی را مانع جهانی شدن ادبیات و شعرمان می­‌دانند. با این تفاصیل مهجور بودن زبان فارسی را بحثی ثانویه می‌­دانید؟

معتقدم زبان فارسی مهجور نیست. به هر دلیلی ایران در تقابل با صهیونیسم و شیطان بزرگ قرار گرفته. و آنها در خارج از مرزها با تبلیغات و انواع ترفندهای رسانه­‌های دیداری و شنیداریشان، به نوعی ایران را مهجور کرده­‌اند. به گمانم مشکل امروز، مشکل مهجور ماندن ایران است نه زبان فارسی. زبان فارسی ما زمانی از مرزهای چین تا لبنان و مصر گسترده بود و بسیاری از مردم جهان به این زبان سخن می­‌گفتند.

هنوز دانشگاه‌­های مصر دکتری زبان فارسی دارد. کشور همسایه­‌مان ترکیه زبان فارسی را در دانشگاه­‌های آنکارا و استانبول و ارزروم تا مقطع دکتری تدریس می­‌کند. کشورهای دیگر از جمله چین و کشورهای اطراف ما مانند هندوستان، پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و ازبکستان حوزه قفقاز فارسی را تدریس می­‌کنند. پس زبان مهجور نیست و ما اگر می­‌توانستیم روابط فرهنگی به فرض با کشور تاجیکستان داشته باشیم، دست­کم قصه­‌های ما برای تاجیک­‌ها دیگر باید خوانده می­‌شد.

دست­کم قصه ­ها و شعرهای ما در افغانستان فروش می‌­رفت. هنوز هندوستان بیشترین آثار خطی زبان فارسی را دارد. حالا خود این مساله هم که چرا نتوانسته‌­ایم با جهان روابط فرهنگی و بده­بستان های قوی فرهنگی داشته باشیم، خودش به تنهایی قابل بحث است. پس چنین نیست و در این عرصه کار و تلاش نمی­‌شود و به نوعی دچار بایکوت خودساخته شده‌­ایم نه بایکوت جهانی. البته همان­طور که اشاره کردم اسرائیل و امریکا هم در این میان نقش دارند اما باید سیاستمداران این را  پاسخ دهند که برای خنثی سازی ایران ستیزی چه اقدامی در خارج از مرزها انجام داده‌­اند.

به مصائب خارجی اشاره کردید. در قرون ماضی، شاعران و نویسندگانمان از زبان و ابزار طنز برای بازگو کردن وضع موجود بهره بردند. آیا در حال حاضر هم نمی­‌توان با ابزار و زبان طنز راهی به پیش گشود و کتاب را در این بین نجات داد؟ با همه این موانع ابزار طنز چقدر می‌­تواند کارآمد باشد؟

مساله این است که وقتی مجلسی داریم که یک اقدام قانونی برای به فرض مشکل ترافیک و آلودگی هوا انجام نداده و حتی یک نشست هم در این باره تا به امروز انجام نشده، امید دارید که وضع کتاب به یکباره و دفعتاً حل و فصل شود؟ ممکن است مرا متهم کنید و بگویید یک جانبه سیاه­‌نمایی می­‌کنم. آلودگی هوا که دیگر بحث سیاسی نیست! واقعیتی است جلوی چشم همه. یک برنامه مدون و جلسه برای این مساله تشکیل نمی­‌شود.

در حالی که بیشترین آلودگی هوا را در همین دو سال اخیر تجربه کرده‌­ایم. مشکل ترافیک، کندی اینترنت و معطلی‌­های خسته کننده در آموزش و پژوهش که در فضای مجازی را داریم، به جای برطرف کردن این مسائل بر طبل صیانت می­‌کوبند. خوب می­‌دانیم که اگر مسئله آلودگی مطرح شود، مسئله حمل و نقل عمومی مطرح خواهد شد. به دنبال آن مساله خودرو مطرح می­‌شود خود شرکت­های خودروسازی داخلی غده چرکینی‌­اند که با خود محورهای کثیری از اقتصاد و تولید فاسد و دلالی را مطرح خواهد کرد. بیماری­های ناشی از آلودگی، بیمارستان، درمان، دارو، وهمین طور بگویید.

می­‌بینید که همه این­ها مثل حلقه­‌های زنجیر به هم وصل‌­اند و برای مافیاهای سود و دلالی چه بهتر که مسکوت بمانند. اینگونه است که حتی آن طنز هم دیگر کاربرد گذشته را ندارد. چرا که سخن قدر خود را از دست داده است. به نظر من سخن گفتن و برنامه دادن و ادعا کرد به چاپ اسکناس می­ ماند همچنانکه چاپ اسکناس پشتوانه می­‌خواهد و پشتوانه آن تولید و ذخایر بانک مرکزی یک کشور است، واگر تولید و کار و ذخایر نباشد اسکناس ارزش خود را از دست خواهد داد و کاغذی بی ارزش بیش نخواهد بود، سخن هم پشتوانه می خواهد و پشتوانه سخن کارکرد و عمل گوینده سخن است.

مردم ما در برابر کسانی قرار دارند که خود سخنورند و به راحتی سخن را در اهداف گوناگون که منجر به سردرگمی باشد، می ­توانند هدایت کنند. در جامعه­ ای چنین، سخن ارزش و اعتبار خود را از دست می­‌دهد، حال می­‌خواهد جدی یا طنز باشد. شما می­‌خواهید با طنز به مبارزه با مسائل بروید و آن را راهگشا ارزیابی می­‌کنید؟ اکنون فضای مجازی یعنی فضای ارتباط، فضایی که مردم در آنجا با هم ارتباط می گیرند و درددل می کنند.

اگر این فضا را از دست انسان امروز بگیریم یا امکانات ابتدایی آن را در اختیار این فضا قرار ندهیم... سرعت کند اینترنت در ایران معضل غیر قابل فهمی است. کند کردن این فضا مثل این است که به مردم بگویی در کوچه بازار خیابان و مغازه به کندی با دشواری کلمه به کلمه، جملات و کلمات را با فاصله‌­های چند ثانیه‌­ای یا چند دقیقه‌­ای ادا بکنید... متاسفانه باید بگویم همین عادت به کندی ارتباط منجر به کندی تولید کتاب و خواندن کتاب هم می­‌شود، چرا که روانشناسی و جامعه شناسی، انسان و جامعه را به شکل عجیبی در هم تنیده و این­‌ها را به همدیگر معرفی می­‌کند.

این در حالی است که من در ضعیف‌­ترین شرایط اینترنتی برای دانشجویانم تدریس می‌­کنم. تدریس برای دانشجو موظفی استادان و معلمان است که از طریق اینترنت و فضای مجازی انجام می‌شود. پرسشم اینجاست که آیا یک ریال  اینترنت مجانی در اختیار استاد و معلم قرار داده‌­اند یا به حقوقم به عنوان خرج اینترنت اضافه شده است که دو سال تمام از جیب خودم هزینه اینترنت را برای تدریس می­‌پردازم؟

شاعران طنزپردازی که در عرصه حضور دارند چه؟ آنها نمی‌­توانند هیچ گونه تأثیری بر شرایط موجود بگذارند؟

چند تن از معدود شاعران و نویسندگان طنزپردازی هم که داریم، کسانی‌­اند که  در جلسات رسمی با مسئولان شام می­‌خورند و می‌­گویند و می­‌خندند و گاهی هم طنزی برای خالی نبودن عریضه صادر می‌­فرمایند. در متن جامعه سخن آنها همانطور که عرض کردم به همان اسکناس بی پشتوانه می ماند.

متأسفانه در فضایی چنین، که هیچ مشوقی برای کارهای تولیدی وجود ندارد، فرق نمی­‌کند چه تولید در زمینه صنعت و کشاورزی که برای مایحتاج مادی و معاش جامعه کار می­‌کند، ‌چه تولید در زمینه فکری و فرهنگی که با نیازهای معنوی جامعه سرو کار دارد، وقتی مشوقی وجود ندارد برای مثال نه تنها جشنواره­‌ها و جایزه­‌های ادبی گسترش ندارد، بلکه محدود می­‌شوند و جوایز آنها با وجود رشد تورم از ساله­ای پیشین هم کمتر و کمتر می شود...

چشم‌­انداز روشنی از آینده فرهنگی و به تبع آن آینده کتاب در ایران نمی‌­توان داشت، در این وسط مظلوم‌­تر از همه تولید کنندگان و آفرینندگان اصیل متون فرهنگی شاعران و نویسندگان هستند. به ویژه نسل جوان آنها، ‌ که هنوز از شهرت کافی برخوردار نیستند و ناشر برای چرخش سرمایه و سودش ترجیح می دهد از نام‌­های مشهور، ولو اینکه حرف تازه­ای نداشته باشند تا از یک جوان پر از شور و خلاقیت گمنام استفاده کند و همه می­‌دانیم که تاوان این کور شدن و شکوفا نشدن این استعداد جوان و تازه را باز ما و جامعه خواهیم پرداخت. جالب اینجاست که در این فضا برخی ناشران زیرک و سودجو نیز این ذهن­‌های خلاق و نویسنده و شاعر جوان را استثمار می­‌کنند اینگونه که فقط به چاپ مطلبش به او منت می­‌گذارند بی آنکه یک ریال به او بپردازند یا پول نصف تیراژ را از او می‌­گیرند و...

به هر ترفندی در یک قرار داد غیر انسانی، کار را طوری تمام می‌­کنند که خودشان ضرر نکنند. البته نمی توان آنها را هم صد در صد محکوم کرد. کیست که نداند در این کار فرهنگی هم باز دلالان و کاسبان سود می­‌کنند تا تولید کنندگان واقعی فرهنگ و اندیشه... باور بفرمایید همه این سخنان را نه از سر کینه و نفاق و ناراحتی بلکه از روی دوست داشتن می‌­گویم و امیدوارم دولت جدیدی که سر کار آمده، به خودی خود در میان خودشان کارشکنی نکنند و با هم هماهنگ باشند و بتوانند ابتدایی‌­ترین نیازهای مردم را پاسخ بدهند تا به خواست خدا از فشارهای روانی و نگرانی های معیشتی و اجتماعی مردم کاسته شود تا مشکلات فرهنگی در حوزه کتاب از گردن از مو نازک­تر مردم و اهل فرهنگ برداشته شود.

نیازهای جوانان  اعم از کار، مسکن، ازدواج و رسیدن به آرامش در آغوش یک خانواده پر از عشق و امید و شور خلاقیت و رفتن به سوی آینده­ای از رشد و تعالی، ‌برطرف شود تا آنها به این فکر بیفتند که برای رسیدن به آن آینده عظیم و متعالی باید با کتاب، دانش و آگاهی دمساز باشند و گوشه­ای بنشینند و در آرامش کتاب بخوانند.