مزاج شناسی علمی بسیار وسیع و گسترده برای تشخیص و درمان مشکلات جسمی و روحی است، زیرا تمامی جنبه‌های زندگی ما تحت تأثیر طبیعت بدنمان قرار دارد.
اعتقاد به مزاج از دیرباز میان طبیبان از یک سوی و فلاسفه و متکلمان از سوی دیگر رایج بوده است. سقراط حکیم بزرگ یونانی همه خوراکی‌ها را در چهار دسته گرم، سرد، خشک، وتر دسته بندی کرد و معتقد بود که سلامتی حاصل حفظ تعادل در این چهار دسته است.
بعد از او، دیگر حکیم یونانی، جالینوس نظریات او را تنظیم و نظریه اخلاط اربعه را عرضه کرد. قرن‌ها بعد، ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی، یافته‌های حکیمان قدیم در این زمینه را نظم بخشید و به همراه نظریات و یافته‌های خود در کتابی به نام «قانون» بیان کرد.
وی در این کتاب ۹ نوع مزاج را برای آدمیان در نظر گرفته است که عبارت اند از سرد، گرم، تر، خشک (مزاج‌های مفرد)، سرد و تر، سرد و خشک، گرم و تر، گرم و خشک (مزاج‌های مرکب)، و مزاج معتدل.
به طور کلی دو نوع مزاج وجود دارد: مزاج گرم و مزاج سرد. گروه گرم مزاج، خود به دو طبع صفراوی و دموی و گروه سرد مزاج به دو طبع بلغمی و سوداوی تقسیم می‌شود.
البته طبع پنجمی هم به نام طبع معتدل وجود دارد که در افراد خاص معنوی و وابستگان به درگاه الهی دیده می‌شود. اما در میان طبایع چهارگانه غلبه دم اگرچه خود یک بیماری محسوب می‌شود، ولی تقریباً آن را معادل سلامتی می‌دانند و بقیه طبع‌ها به تناسب از اعتدال دور می‌شوند.
محققانی که در این زمینه تحقیق کرده‌اند معتقدند افراد گرم مزاج به مصرف مواد عذایی سرد تمایل دارند و در صورت مصرف غذاهای گرمی نظیر شکلات، عسل، خرما و … دچار التهاب و گرگرفتگی می‌شوند. همچنین افراد سردمزاج با مصرف غذاهای سردی مثل ماهی، ترشی، ماست و… دچار ناراحتی‌هایی نظیر استخوان درد، ضعف، سستی و بی‌حالی می‌شوند.
بر این اساس است که توصیه می‌شود افرادی که طبیعت گرم صفراوی یا دموی دارند از غذاهای سرد استفاده کنند تا گرمی آن غذاها تعدیل شود و افرادی که طبع سرد بلغمی یا سوداوی دارند غذاهای گرم مصرف کنند و یا با مخلوط غذاهای سرد و گرم اثر سردی و گرمی غذاها را تعدیل کنند.
سردی و گرمی در طب جدید با عنوان غذاهای کم کالری و پرکالری نام برده می‌شود. پزشکان معتقدند هر فرد به صورت تجربی قادر است طبیعت خود را شناسایی کند. بسیاری از بیماری‌ها نیز طبع سرد و برخی از آن‌ها طبع گرم دارند؛ بنابراین به منظور کسب و حفظ سلامتی بهتر است طبع خود را بشناسید تا در مواقع بروز بیماری بتوانید از بهترین درمان برخوردار شوید. به منظور شناخت طبع، قاعده‌ای وجود دارد که تشخیص سردی مزاج را از گرمی مزاج آسان می‌کند.
به طور کلی کسانی که طبع سردی دارند تحمل سرما را ندارند و زیاد لباس می‌پوشند. برعکس کسانی که طبع گرم دارند نسبت به گرما کم طاقت هستند و زیاد لباس نمی‌پوشند. به طور خلاصه باید گفت: صفراوی‌ها در تمام فصول سال خصوصاً تابستان حرارت بدنشان بالاست (زیرا مزاج تابستان گرم و خشک است).
دموی‌ها فقط در فصل گرم سال (تابستان) حرارت بدنشان بالاست، ولی در پاییز و زمستان به لباس‌های گرم نیاز پیدا می‌کنند. بلغمی‌ها افرادی هستند که در تمام فصول سال خصوصاً زمستان نیاز مبرم به پوشیدن لباس گرم دارند. (زیرا مزاج زمستان سرد وتر است.)
سوداوی‌ها هم مانند دموی‌ها فقط در فصول سرد سال (پاییز و زمستان) نیاز به لباس گرم دارند و در سایر فصول، برخلاف بلغمی‌ها خیلی احساس سردی نداشته و حالت عادی دارند. بالاخره گروه پنجمی که وجود دارند (طبع معتدل) اگرچه با یکی از شرایط مذکور منطبق هستند، ولی قسمتی از بدنشان (نوک انگشت دست) همیشه سرد و یا (کف پا) همیشه گرم است.
خصیصه برخی بیماری‌ها این است که قسمتی از بدن را گرم و یا برعکس سرد می‌کنند. همین امر موجب اشتباه در تشخیص طبع می‌شود. مثلاً خصوصیت کم خونی این است که نوگ انگشتان دست و پاها را سرد می‌کند.
چربی خون خصوصاً کلسترول بالا موجب داغی و ورم سر معده موجب احساس سردی کف پا می‌شود. سینوزیت باعث احساس سردی شدید در پیشانی و وسط قفسه سینه می‌شود. لازم است اینگونه موارد استثنا شناسایی شده و با در نظر گرفتن آن‌ها اقدام به شناسایی طبع کرد.
مثلاً ممکن است صفراوی مزاج باشید و در همه جای بدن و در همه فصول سال احساس گرما و حرارت کنید، ولی در عین حال وسط قفسه سینه‌تان سرد باشد. این بدان معناست که شما علاوه بر داشتن طبع صفراوی، ورم معده و رفلکس گوارشی هم دارید.
ممکن است در همه جای بدن خود و در همه فصول سال احساس سردی کنید، ولی کف پاهایتان در اکثر مواقع داغ باشد و این بدان معناست که بلغمی مزاج هستید، ولی در عین حال چربی و کلسترولتان هم بالاست. معمولاً درمان چنین افرادی باید به صورت درمان به اضداد مختلف صورت گیرد؛ بنابراین در مواجهه با تشخیص طبع غالب نباید فریب سردی و گرمی موضعی را خورد بلکه بهترین راه تشخیص سردی از گرمی همان پوشیدن و نپوشیدن دائمی لباس و در درجه بعد احساس گرگرفتگی افراد و در درجه سوم وجود حساسیت پوستی به خوراکی‌های گرم مزاج نزد آنهاست. فایده دانستن نوع طبع این است که تشخیص و درمان بیماری را آسان می‌کند.
رنگ چهره آنان قرمز و هیکلشان درشت و چهارشانه هستند. معمولا صورت آنان، بزرگ گوشتالود و قرمز و از نظر شکل کلی به دایره نزدیک است؛ چشمها، لب‌ها و دهان آن‌ها درشتر از بقیه مردم است؛ نسبت قد به سرشانه شان کمتر از سایر افراد است؛ دستهایشان سنگین و شکمشان بزرگ است. سر و اندام‌های‌شان سنگین بوده، معمولا کسل هستند، خواب زیاد و سنگینی دارند و در فصل بهار این حالت تشدید می‌شود.
دهان دره، کش و قوس بدن و کشیدن دست‌ها به اطراف جزء عادت‌شان است. این افراد معمولا قوی، خوش اخلاق و اهل بگو بخند و بذله‌گو هستند. شجاع و فرمانبردار هستند و در دیگران ایجاد نشاط می‌کنند، ولی مطالب جدید را دیرتر درک می‌کنند و زود فراموشش می‌کنند.
اافسردگی و گوشه گیری و کم جوشیدن با دیگران از خصوصیات افراد سرد و خشک است. سوزش سر معده و زیر و در عضلات پشت ساق پا، گرفتگی در ناحیه گلو به صورتی که احساس می‌کنند حلقه‌ای از داخل گلویشان را گرفته است، اشتهای کاذب و خواری، پرمویی و بروز لکه‌های تیره در پوست در این افراد شایع است. این افراد در فصل بهار از وضعیت تعادل بهتری برخوردارند و در فصل پاییز بیشتر اذیت می‌شوند.
