همشهریآنلاین - پروانه بندپی: هوای پاک برای ساکنان تهران و بعضی دیگر از کلانشهرها چندین سال است که تبدیل به آرزویی بزرگ شده است. از ابتدای امسال تاکنون تهران حتی یک روز هوای پاک به خود ندیده است. در این میان همین که هوا به اندازه یک روز کمی تمیز و قابل قبول میشود، مردم احساس بهتری دارند و شادترند. حتی با وجود مشکلات و مصائب مختلفی که در کشور وجود دارد. در یکی دو روز گذشته که شاخص هوا قابل قبول بود، بسیاری از کاربران تصاویری از تمیزی هوا را در شبکههای اجتماعی به اشتراک گذاشتهاند و از حال خوبشان نوشتهاند. اما هوای پاک چطور میتواند باعث شادی شود؟
تاثیر هوای تمیز بر مغز و روان
موضوع این است که مغز انسان حدود ۲۰ درصد اکسیژن بدن را مصرف میکند و متخصصان میگویند همان طور که هوای آلوده با ایجاد التهاب در بافت مغز، میتواند باعث افزایش اضطراب، خستگی ذهنی و حتی علائم افسردگی شود، در هوای پاک هم اکسیژنرسانی به مغز بهتر میشود، نورونها بهتر کار میکنند و ذهن از حالت «هشدار دائمی» خارج میشود و درنتیجه مردم آرامش و سبکبالی را احساس میکنند.
وقتی از هوای پاک صحبت میکنیم، منظور تنها نبود ذرات معلق خطرناک (PM2.5 و PM10) نیست. بلکه منظور افزایش نسبی اکسیژن و کاهش آلایندههای عصبیزا است. استنشاق هوای سالم، زنجیرهای از واکنشهای مثبت را در بدن به راه میاندازد. هوای پاک، به خصوص اگر با نور کافی خورشید همراه باشد، ترشح چندین ماده کلیدی در مغز را تنظیم میکند:
سروتونین: این انتقالدهنده عصبی که به "هورمون شادی" معروف است، در هوای پاک و روشن، تولید بهینهتری دارد. سطح مناسب سروتونین با احساس رفاه، آرامش و تمرکز بیشتر مرتبط است.
دوپامین: هوای پاک میتواند با کاهش التهاب عمومی بدن و بهبود عملکرد سیستم عصبی، به تعادل سطح دوپامین (مرتبط با انگیزه و لذت) کمک کند.
کورتیزول: یکی از مهمترین تأثیرات هوای پاک، کاهش سطح هورمون استرس (کورتیزول) است. آلودگی هوا خود یک عامل استرسزای فیزیولوژیک برای بدن محسوب میشود و با کاهش آن، بدن از حالت دفاعی و تنشزا خارج میشود.
علاوه بر این، هوای پاک باعث کاهش التهاب در سراسر بدن ازجمله مغز میشود. التهاب عصبی با بروز افسردگی و اضطراب ارتباط مستقیم دارد. همچنین جریان خون بهتر و اکسیژنرسانی مطلوبتر به سلولهای مغزی، کارکرد شناختی (تفکر، حافظه، تصمیمگیری) را بهبود میبخشد و احساس فرسودگی ذهنی را کاهش میدهد.
دکتر مریم رضایی، روانپزشک و متخصص اعصاب و روان درباره جنبههای عملی ارتباط هوای پاک و حال خوب افراد به همشهریآنلاین میگوید: «در دورههای طولانی آلودگی هوا، مراجعات مرتبط با تشدید علائم افسردگی، اضطراب، بیحوصلگی و تحریکپذیری افزایش پیدا میکند. دلیلش هم این است که ذرات ریز آلاینده از سد خونی-مغزی عبور میکنند و میتوانند مستقیماً موجب التهاب بافت مغز و اختلال در ترشح انتقالدهندههای عصبی شوند.»
رضایی ادامه میدهد: «برعکس در روزهای پاک، بیماران انرژی بیشتری دارند، خواب باکیفیتتری تجربه میکنند و توانایی بیشتری برای مدیریت چالشهای روزمره در خود احساس میکنند. این موضوع به خصوص در کسانی که سابقه اختلالات خُلقی دارند، چشمگیرتر است.»
این متخصص اعصاب و روان با تاکید بر این که هوای پاک یکی از فاکتورهای محیطی بسیار مؤثر در حفظ سلامت روان جامعه است، میگوید: «بهبود خواب که گفتم، فقط به دلیل آرامش روانی ناشی از دیدن آسمان آبی نیست. بلکه آلایندههای هوا میتوانند مستقیماً بر دستگاه تنفسی فوقانی تأثیر بگذارند، باعث التهاب مجاری بینی و حتی آپنه خفیف خواب شوند. حذف این عامل، حتی برای مدت کوتاه میتواند به خوابی آرامتر و با وقفه تنفسی کمتر منجر شود. از طرفی، کاهش سطح هورمون استرس (کورتیزول) در روزهای تمیز که ناشی از افت آلایندهها است، ورود به فاز خواب عمیق را تسهیل میکند.»
بیشتر بخوانید؛
- آلودگی هوا چطور باعث ابتلا به آلزایمر میشود؟
-
بلاهایی که آلودگی هوا بر سر چشمها میآورد
-
هوای سرد چطور قلب را به خطر میاندازد؟
رضایی میگوید: «حتی قرار گرفتن کوتاهمدت در معرض هوای پاک هم میتواند تأثیرات فیزیولوژیک سریع و قابل اندازهگیری داشته باشد. چون یک تنفس واقعی برای مغز و بدن محسوب میشود.» مطالعات نیز نشان میدهند که کاهش ناگهانی سطح آلایندهها، به ویژه ذرات ریز معلق (PM2.5) و دیاکسید نیتروژن میتواند تنها در عرض چند ساعت، اثرات خود را نشان دهد. هوای پاک موجب کاهش التهاب عمومی بدن و کاهش فشار اکسیداتیو بر سلولها میشود. این تغییر، سیگنالهای هشدار دائمی به سیستم عصبی خودمختار (سمپاتیک) را کم میکند و به بدن اجازه میدهد از حالت "حفاظت و دفاع" به حالت "استراحت و بازسازی" (پاراسمپاتیک) تغییر موضع دهد. این انتقال فیزیولوژیک، برای تجربه خوابی عمیقتر و باکیفیتتر، حیاتی است.
تأثیر هوای پاک تنها به زیستشیمی بدن محدود نمیشود. امکان پیادهروی، ورزش در فضای باز، دیدن آسمان آبی و مناظر دورتر، همگی فعالیتهایی هستند که در هوای آلوده به حداقل یا صفر میرسند. این فعالیتها خود باعث کاهش استرس، ایجاد ارتباطات اجتماعی بیشتر و احساس آزادی میشوند.
کارشناسان می گویند بسیاری از خستگیها و بیحوصلگیهای مزمن لزوما ریشه در ضعف شخصیت ما ندارد. بلکه میتواند پیامد محیط ناسالمی باشد که در آن زندگی میکنیم. این آگاهی، خود میتواند عاملی برای کاهش درماندگی و افزایش امیدواری شود.
