همشهری آنلاین: زهرا رفیعی: تب نگهداری از حیوانات عجیب و غریب روز به روز فراگیرتر میشود. کافی است چرخی در اینستاگرام بزنید و از مادربزرگی که قربان صدقه یک ایگوانا میرود تا کودک خردسالی که حیوان خانگیاش گلوی لئوپارد است را ببینید. نگهداری از یک خزنده یا دوزیست چه بومی و چه غیر بومی فقط یک انتخاب شخصی نیست؛ تصمیمی است که میتواند زنجیرهای از تهدیدها برای تنوع زیستی کشور ایجاد کند. تجربه نشان داده است که رهاسازی یا نشت گونههای غیر بومی در طبیعت میتواند تهدیدی برای ذخیره ژنتیکی کشور شود؛ درست همان مسیری که تیلاپیا، راکون، میمون رزوس و لاکپشت گوشقرمز طی کردند و سر از اکوسیستمهای کشور درآوردند.
در برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری به تبعات محیط زیستی، قانونی و اخلاقی نگهداری از حیوانات اگزاتیک پرداخته شد و نیما پویان، دامپزشک و معصومه صفایی، معاون دفتر حفاظت و مدیریت حیاتوحش سازمان حفاظت محیط زیست، مهمانان برنامه بر «حفاظت از ذخایر ژنتیکی»، ضرورت تعریف مسیر قانونی شفاف، لزوم تدوین «لیست گونههای مجاز»، لزوم شناسنامهدار شدن و رهگیری گونهها، آموزش و مسئولیتپذیری افراد علاقهمند اتفاق نظر داشتند.
محبوبترین حیوانات خانگی عجیب
نیما پویان در تعریف «حیوانات اگزوتیک» با اشاره به «حیوانات اگزوتیک» و «حیوانات خانگی اگزوتیک» میگوید: اگزوتیکپت به تمام حیوانات خانگی بهجز سگ و گربه گفته میشود و شامل پستاندارانی مانند خرگوش، پرندگان زینتی از فنچ و قناری تا انواع طوطیها، خزندگان خانگی مانند برخی لاکپشتها، مارمولکها و مارها، دوزیستانی مثل بعضی قورباغهها و سمندرهای خاص و حتی برخی بیمهرهها مانند تارانتولاها و بعضی عقربهای خانگی غیرسمی میشود. ماهیهای آکواریومی که نگهداری آنها رایج است نیز در این دسته قرار میگیرند.
او تأکید میکند که «اگزوتیک انیمال» مفهوم گستردهتری دارد و گونههای حیاتوحش را هم شامل میشود و لزوماً هر حیوان اگزوتیکی، حیوان خانگی محسوب نمیشود. بهعنوان مثال، ممکن است در برخی نقاط دنیا جگوار حیوان اگزوتیک به حساب بیاید، اما اگزوتیکپت نیست، چون حیوان خانگی محسوب نمیشود.
به نظر این دامپزشک، گونههای پرطرفدار از نظر قدمت همچنان پرندگان زینتی است و می گوید: در سطح جهانی نیز، خزندگان و دوزیستان نسبت به سایر گروهها جدیدتر هستند و اگر نگهداری آنها بهصورت مدرن و حرفهای بررسی شود، تقریباً از بعد از سال ۱۹۰۰ میلادی به این شکل مطرح شدهاند. گونههایی مانند خرگوش کاملاً پرورشی و اهلی شدهاند و با فرم وحشی تفاوت دارند. همچنین ماهیهای زینتی مانند گلدفیش سالهای طولانی است که در دنیا نگهداری میشوند.
تدوین پیشنویسی با حضور همه ذینفعان
معصومه صفایی به عنوان نماینده محیط زیستیها در این برنامه درباره نگاه سازمان حفاظت محیط زیست به نگهداری از حیوانات به طور کل و حیوانات عجیب و غریب میگوید: پدیده نگهداری از حیوانات اگزوتیک بهعنوان حیوان خانگی در سالهای اخیر رواج پیدا کرده و لازم است این موضوع در یک چارچوب قانونی قرار گیرد تا امکان نظارت کافی وجود داشته باشد و از مخاطرات آن برای حیاتوحش جلوگیری شود.
معاون دفتر حفاظت و مدیریت حیاتوحش سازمان حفاظت محیط زیست توضیح میدهد: سازمان حفاظت محیط زیست برای بررسی ریشهای این موضوع، طی رایزنیهایی با ستاد ملی مبارزه با قاچاق، کمیتهای متشکل از حدود ۲۰ دستگاه و نهاد تشکیل داده است که با عنوان «کمیته مبارزه با قاچاق حیاتوحش» فعالیت میکند.
به گفته او، این کمیته به ریاست معاونت محیط زیست طبیعی سازمان راهبری میشود و هدف آن تعیین مرز میان گونههای مجاز و ممنوع است تا نظارت دقیقتری اعمال شود. بر اساس همین رویکرد، پیشنویس یک فهرست از گونهها تهیه شده که با مشارکت تشکلها، دامپزشکان، کارشناسان سازمان و حتی افراد فعال در این حوزه انجام شده است؛ اگرچه صفایی تأکید میکند که در حال حاضر هیچکدام از این فعالیتها بهصورت قانونی مجوز رسمی ندارند و سازمان تاکنون مجوزی برای خرید و فروش جانوران وحشی اگزوتیک صادر نکرده است. این فهرست با هدف ورود قانونی به این حوزه و ساماندهی آن تهیه شده است.
پنج شاخص اصلی خانگی شدن حیوانات
معصومه صفایی، یکی از بزرگترین دغدغههای سازمان را پیامدهای نگهداری حیوانات غیرمتعارف برای حیاتوحش میداند؛ از جمله ورود به زیستگاهها یا انتقال بیماریها. او توضیح میدهد: یکی از معیارهای اصلی در انتخاب گونههای مجاز این است که حیوان برای نگهدارنده خطر جانی نداشته باشد. همچنین از پنج معیار اصلی نام میبرد که شامل بیماریزا نبودن، نداشتن بیماری مشترک با انسان، تطابق با قوانین داخلی و بینالمللی، نداشتن قابلیت مهاجم بودن در طبیعت و داشتن قابلیت تکثیر در اسارت است. از آنجا که ایران عضو کنوانسیون بینالمللی مبارزه با قاچاق جانوران وحشی (سایتیس) است، ورود گونههایی که از طبیعت برداشت شده باشند بههیچعنوان مجاز نیست و باید اطمینان حاصل شود که گونههای وارداتی حاصل تکثیر در اسارت باشند.
انتخاب حیوان خانگی سلیقهای نیست
نیما پویان در ادامه در پاسخ به این سوال که تکثیردهندگان آموزش میبینند ولی عمده علاقهمندان به نگهداری نه میگوید: بیشتر حیوانات اگزوتیک، از خرگوش گرفته تا ماهی، به شرایط محیطی خود وابستگی زیادی دارند و حیواناتی نیستند که بتوانند بهصورت آزاد در خانه زندگی کنند و سالم بمانند. هنگام تهیه این حیوانات، یا فروشنده در صورت داشتن اطلاعات، آموزشهای لازم را ارائه میدهد یا اغلب افراد به دامپزشک اگزوتیک مراجعه میکنند و توضیحات لازم درباره شرایط نگهداری، تغذیه، پیشگیری از بیماریهای مشترک و موارد مشابه دریافت میشود. او تأکید میکند که همه حیوانات خانگی و همه حیوانات اهلی بدون استثنا دارای بیماری مشترک با انسان هستند و هیچ حیوانی وجود ندارد که انتقال بیماری نداشته باشد و این رابطه نیز دوطرفه است.
او تاکید میکند: یکی از شروط حیوان خانگی شدن این است که بیماریها قابل کنترل، پیشگیری و درمان باشند و در زمان معاینه، توضیحات لازم برای پیشگیری از بیماریها ارائه میشود. برخی بیماریها نیاز به واکسیناسیون دارند، برخی درمان پیشگیرانه میخواهند و برخی فقط به رعایت اصول بهداشتی و آموزش سبک صحیح نگهداری نیاز دارند.
نیما پویان به نکته اخلاقی اشاره میکند و میگوید: هیچ کس حق ندارد هر طور که خواست حیوان را نگهداری کند و حق ندارد هر حیوانی را که دوست داشت بهعنوان حیوان خانگی انتخاب کند. حیوان خانگی باید در اسارت تکثیر شده باشد، در زیستگاه اصلی در معرض انقراض نباشد، بیماریهای مشترکش قابل کنترل باشد، خطر جانی نداشته باشد و امکان ایجاد شرایط استاندارد نگهداری از آن وجود داشته باشد. افراد پیش از خرید و مراجعه به دامپزشک نیز باید خودشان تحقیق و مطالعه کنند تا مطمئن شوند آن حیوان واقعاً برای شرایط زندگی آنها مناسب است.
جنگ آینده بر سر ذخایر ژنتیکی است
معاون دفتر حفاظت و مدیریت حیاتوحش سازمان حفاظت محیط زیست چند نمونه از تجربههای نشت گونههای مهاجم که پیشتر یا به عنوان حیوان خانگی یا خوراک به طبیعت کشور وارد شدهاند، می گوید: طی ۱۰ تا ۱۲ سال اخیر لاکپشت گوش قرمز چینی همراه با ماهی قرمز وارد بازار شد و پس از پایان نوروز با خیال «رهاسازی در طبیعت»، وارد زیستگاههای طبیعی شدند و یک مخاطره جدی برای ذخایر ژنتیکی کشور ایجاد کردند. این موضوع فقط به لاکپشت محدود نمیشود و گونههایی مانند سمندر لرستانی نیز به دلیل ظاهر زیبا وارد بازار و از زیستگاههای طبیعی غرب کشور صید و عرضه شدند و اکنون درباره این گونه نیز مشکلات جدی وجود دارد.
او تأکید میکند: رهاسازی این گونهها میتواند فاجعههای محیطزیستی ایجاد کند و ذخایر ژنتیکی کشور را با تهدید جدی مواجه سازد. همان طور که زمانی گفته میشد جنگ آینده بر سر آب است، اکنون جنگ آینده بر سر ذخایر ژنتیکی خواهد بود و کشوری ثروتمندتر است که ذخایر ژنتیکی غنیتری داشته باشد. بنابراین سازمان حفاظت محیط زیست تمام تلاش خود را برای جلوگیری از این آسیبها به کار میگیرد.
نیما پویان از سوی پرورشدهندگان حیوانات اگزاتیک در پاسخ به این سوال که چطور میتوان این نگرانیها را رفع کرد، میگوید: برخلاف برخی تصورات، عموم اگزوتیکپتها گونههای مقاومی نیستند و بسیاری از آنها توان زنده ماندن در شرایط اقلیمی ایران را ندارند.
او در ادامه به نقش قیمت و هزینههای نگهداری اشاره میکند و میگوید: رهاسازی اغلب زمانی اتفاق میافتد که افراد توان تأمین هزینههای نگهداری را ندارند. برخی گونهها نیازمند تجهیزات متعددی مانند لامپ حرارتی، لامپ UVB، تراریوم و فیلتر است که هزینه نگهداری آن چند برابر هزینه خرید اولیه همان گونه است و همین موضوع باعث کم شدن احتمال رهاسازی میشود. افرادی که هزینههای بالاتری برای خرید گونههای خاص پرداخت میکنند، معمولاً مسئولیتپذیرتر هستند و حیوان را رها نمیکنند.
معصومه صفایی توضیح میدهد اگر مسیر ورود گونهها بهدرستی تعریف شود، چه از طریق تکثیر در اسارت و چه از طریق واردات کنترلشده، امکان نظارت کامل وجود دارد. در این فرآیند، گونه از کشور مبدأ و از تکثیرکننده مشخص خریداری میشود و دارای سرتیفیکیت رسمی است؛ همان کاری که در سایر کشورهای دنیا انجام میشود.
او میگوید زمانی که مشخص باشد چه گونهای، از کجا و با چه شرایطی وارد میشود، علاوه بر کنترل گونه و جلوگیری از مهاجم شدن آن، رفاه حیوان در مسیر حملونقل حفظ میشود و بیماریهای مشترک نیز قابل کنترل خواهد بود. اما زمانی که این مسیر تعریف نشده باشد و ورود گونهها محدود یا ممنوع به شکل مطلق شود، زمینه قاچاق فراهم خواهد شد.
معصومه صفایی در پاسخ به این سوال که آیا زیرساختی برای طراحی ورود حیوانات در کشور وجود دارد، گفت: اگر اختیار صفر تا صد این موضوع در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست باشد، سامانه آن از قبل طراحی شده و زیرساختها نیز کاملاً آماده است. بر همین اساس، سازمان وارد فرآیند تدوین و تهیه فهرست گونههای مجاز شده است. گونههایی که بهعنوان مجاز شناخته میشوند، از ابتدا باید شناسهگذاری شوند. این شناسه میتواند به شکل میکروچیپ زیر پوست حیوان باشد یا برای پرندگان بهصورت حلقه یا تکگذاری انجام شود؛ بسته به اینکه هر گونه چه قابلیت شناسایی دارد. کد شناسه در سامانه ثبت میشود، پس از فروش، نام خریدار در سامانه وارد میشود و پس از آن نیز اطلاعات نگهداری توسط خریدار ثبت خواهد شد تا سازمان بتواند گونه را بهصورت مستمر رهگیری و پایش کند. اگر هم حیوان تلف شود، کد مربوطه در سامانه غیرفعال یا قرمز میشود تا از چرخه خارج شدن آن مشخص باشد.
امضای وزارت جهاد کشاورزی پای تکثیر گونههای اگزاتیک
معاون دفتر حفاظت و مدیریت حیاتوحش سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به یک چالش جدی میگوید: در حال حاضر وزارت جهاد کشاورزی بر اساس برخی اختیارات قانونی، امکان صدور مجوز برای تکثیر و پرورش گونههایی را دارد که حتی مشمول جانوران وحشی نیز میشوند. در قانون نظام جامع دامپروری، در ماده ۲، بخشی از جانوران وحشی در تعریف دام قرار گرفتهاند و در ماده ۴ نیز رسماً اعلام شده که حیات وحش نیز مشمول این قانون هستند و وزارت جهاد کشاورزی میتواند برای آنها مجوز تکثیر و پرورش صادر کند؛ مشروط به استعلام از سازمان حفاظت محیط زیست.
او با اشاره به اطلاعاتی که به دست آورده است، اعلام میکند: متأسفانه برای برخی گونهها، حتی در قالب مشاغل خانگی، مجوز تکثیر صادر شده است؛ از جمله برای گونههایی مانند آفتابپرست، در حالی که این گونهها جزو ضمایم سایتیس هستند. برای چنین گونههایی باید «ارزیابی ریسک» انجام شود؛ تا مشخص شود گونه مورد نظر در مناطقی مانند شمال کشور با شرایط اقلیمی مشابه اروپا، چه مخاطراتی برای محیط زیست کشور ما به دنبال خواهد داشت. این فرآیند ارزیابی عملاً انجام نمیشود، در حالی که وزارت جهاد کشاورزی طبق قانون موظف به استعلام از سازمان حفاظت محیط زیست است، اما در موارد اخیر بدون هماهنگی اقدام به صدور مجوز کرده است.
او با اشاره به نقشی که مشاغل خانگی میتوانند در اقتصاد خانوار داشته باشند، تأکید میکند که این موضوع از یک سو میتواند کمککننده باشد، اما از سوی دیگر آسیب مستقیم به ذخایر ژنتیکی کشور وارد میکند؛ ذخایری که ثروتی ملی هستند و باید از آنها بهدرستی حفاظت شود.
معصومه صفایی با اشاره به تنوع زیستی کشور که ناشی از تنوع اقلیمی آن است، میگوید: جهاد کشاورزی به دنبال توسعه تولید ماهی تیلاپیا به بهانه امنیت غذایی است در حالی که این گونهای است که تمام گونههای بومی ما را بهشدت از بین میبرد. متأسفانه در هورالعظیم، صید ماهیها ۸۵ تا ۹۰ درصدش تیلاپیاست؛ یعنی ما عملاً تمام گونههای بومی ماهی جنوب کشور را از دست دادهایم.
بیقانونی در نگهداری، ضربه به حیاتوحش
نیما پویان، دامپزشک: پویان تأکید میکند که برای مدیریت حیوانات اگزوتیک باید ابتدا مسیرهای قانونی مشخصی برای گروههای مختلف از جمله واردکنندگان، پرورشدهندگان و صاحبان حیوانات خانگی تعریف شود و میافزاید: علاقهمندان در صورت دسترسی به مسیر قانونی و آموزش درست میتوانند به بازویی برای حفاظت از حیاتوحش و مانعی در برابر قاچاق تبدیل شوند، اما وقتی راه قانونی بسته باشد، افراد به طبیعت رجوع میکنند. نحوه برخورد قانونی با واردکننده و پرورشدهنده باید با نگهدارنده خانگی متفاوت باشد و گونههای مجاز و غیرمجاز بهطور دقیق تعریف شوند. گونهای مانند آفتابپرست ویلز با وجود رواج، حساس و پرهزینه است و فقط برای افراد باتجربه مناسب است. همچنین ایجاد تعامل علمی میان محیطزیست، دامپزشکی و جهاد کشاورزی را شرط موفقیت مدیریت میداند.
حفاظت از ذخایر ژنتیکی، خط قرمز آییننامه
صفایی اصل اول در تدوین آییننامه را حفاظت از ذخایر ژنتیکی میداند و میگوید: ضوابط و فهرست گونههای مجاز باید در همین راستا تدوین شود. شرایط فعلی پرخطرترین وضعیت برای حیاتوحش است، زیرا ورود گونههای اگزوتیک بهشکل قاچاق و افسارگسیخته انجام میشود و حتی در پوشش محمولههای مجاز، گونههای غیرمجاز هم وارد کشور میشوند. گام اول در قانونگذاری، اعلام رسمی لیست گونههای مجاز برای مردم، واردکنندگان و فروشندگان است. همچنین دستگاههایی مانند جهاد کشاورزی، وزارت صمت و دامپزشکی باید هنگام صدور مجوز، الزامات محیطزیستی را به فروشندگان ابلاغ کنند، چراکه بخش زیادی از تخلفات ناشی از نبود آگاهی کافی است.
