رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاد دانشگاهی از تولید ویروس آنکولیتیکی خبر داد که قادر است سلول‌های سرطانی را شناسایی و نابود کند؛ این ویروس نخستین نمونه مهندسی‌شده داخلی در سطح ایمنی زیستی پیشرفته است.
به گزارش ایسنا، رامین صرامی، رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاددانشگاهی در دومین روز از نمایشگاه دستاوردهای جهاد دانشگاهی در نشست فرآورده های نوین درمانی در بیماری‌های صعب العلاج و ناباروری با تأکید بر نقش این نهاد در حل معضلات ملی گفت: جهاد دانشگاهی دست‌کم یک دهه از دانشگاه‌های کشور جلوتر است و عموماً کارهایی را انجام می‌دهد که دیگران امکان اجرای آن را ندارند.
وی اظهار کرد: گاهی گفته می‌شود جهاد دانشگاهی موازی‌کار است، اما واقعیت این است که ما شاید دوست داشتیم چنین نقشی هم داشته باشیم، با این حال مسیر تقدیر این نهاد به‌گونه‌ای رقم خورده که در بسیاری از عرصه‌ها پیشرو بوده‌ایم.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاددانشگاهی افزود: در جهاد دانشگاهی ما یک اصل داریم؛ استفاده از فناوری برای حل مسائل و معضلات ملی. در پژوهشگاه ملی سرطان نیز همین رویکرد را سرلوحه فعالیت خود قرار داده‌ایم.
صرامی با اشاره به مأموریت این پژوهشگاه گفت: اگرچه نام ما پژوهشگاه است، اما تمرکز اصلی‌مان پژوهش صرف نیست؛ ما حلقه واسط میان تولید دانش ـ چه در داخل کشور و چه در خارج ـ و مصرف آن در بالین بیمار هستیم.
وی تأکید کرد؛ ما خود را قطب درمان‌های فناورانه سرطان در کشور می‌دانیم. گرچه پژوهش اولویت اول ما نیست، اما در چند سال گذشته نیز در زمینه تحقیقات سرطان موفق به کسب رتبه‌های برتر ملی شده‌ایم.
وی درباره یکی از فناوری‌های بومی این پژوهشگاه توضیح داد: یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پژوهشگاه، تولید کیت تشخیص نیاز به شیمی‌درمانی در بیماران مبتلا به سرطان پستان است. همان‌طور که می‌دانید، شیمی‌درمانی سخت‌ترین و سنگین‌ترین بخش درمان برای بیماران است و گاه تأثیرات روانی و خانوادگی شدیدی دارد.
صرامی ادامه داد: در بسیاری از موارد، پزشک ناچار است برای همه بیماران شیمی‌درمانی تجویز کند، زیرا ابزار تشخیص دقیق نیاز به این درمان در دسترس نیست. درحالی‌که در برخی تیپ‌های توموری مانند “لومینال A”، ممکن است بیمار به شیمی‌درمانی احتیاج نداشته باشد.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاددانشگاهی افزود: در کشورهای پیشرفته مانند آمریکا، کیت‌هایی مانند Oncotype با تحلیل ژنتیکی بیمار تعیین می‌کنند چه افرادی نیاز به شیمی‌درمانی دارند. اما در ایران، ارسال نمونه به خارج از کشور برای انجام این آزمایش‌ها با دشواری‌های فراوان، هزینه بالا و زمان طولانی همراه است.
به گفته وی، تیم فناوران جوان پژوهشگاه ملی سرطان موفق شدند این کیت را در داخل کشور طراحی و توسعه دهند. پس از ماه‌ها بررسی و ارزیابی از سوی وزارت بهداشت ـ که حتی ابزار ارزیابی این فناوری را در ابتدا نداشت ـ سرانجام پژوهشگاه ملی سرطان به‌صورت انحصاری به‌عنوان مرجع اجرای این آزمایش مورد تأیید قرار گرفت.
صرامی افزود: اکنون این آزمایش در مدت تنها یک هفته و با هزینه حدود ۱۰ میلیون تومان در پژوهشگاه انجام می‌شود، در حالی که نمونه خارجی آن چند برابر این مبلغ هزینه دارد و ماه‌ها زمان می‌برد.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاد دانشگاهی با اشاره به دستاوردهای فناورانه این مرکز گفت: نمونه‌ای که برای آزمایش به آمریکای شمالی ارسال می‌شود چند هزار دلار هزینه دارد، در حالی که در ایران همان آزمایش با حدود ۱۰ میلیون تومان و در مدت یک هفته انجام می‌شود.
وی ادامه داد: مهندسان پژوهشگاه ما موفق به طراحی چیپ‌هایی شده‌اند که دارای کانال‌هایی با قطری کمتر از یک میکرومتر و طول چندین متر هستند و همه در سطحی به اندازه یک چیپ جای می‌گیرند. این چیپ‌ها قادرند از میان میلیاردها سلول، تنها چند سلول سرطانی را جدا کنند و از این طریق احتمال متاستاز و پاسخ به درمان را مشخص سازند.
صرامی درباره یکی از فناوری‌های بین‌رشته‌ای پژوهشگاه توضیح داد: در جراحی سرطان پستان، جراح باید مطمئن شود که پس از برداشت بافت آلوده، هیچ سلول سرطانی در حاشیه باقی نمانده است. در روش معمول، بخشی از بافت سالم برای بررسی به آزمایشگاه ارسال می‌شود و در صورت وجود سلول سرطانی، ناچارند مجدداً بافت بیشتری را بردارند.
وی افزود: ما فناوری جدیدی با عنوان CDP توسعه داده‌ایم که با استفاده از یک الکترود، سلول سرطانی را در حین جراحی شناسایی می‌کند. این فناوری اکنون به مرحله بهره‌برداری رسیده و دارای تعرفه رسمی وزارت بهداشت است.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاد دانشگاهی درباره دیگر دستاوردهای فناورانه پژوهشگاه گفت: ما حتی از مواد جانبی سازمان انتقال خون برای استخراج مواد موردنیاز توسعه کیت‌های تشخیصی استفاده می‌کنیم. با تکیه بر این منابع، فناوری جدیدی مبتنی بر روش نانوکلاسترینگ طراحی کرده‌ایم که قادر است عوامل عفونی را با دقت بالا شناسایی کند.
صرامی افزود: نتیجه این تحقیقات انتشار دو مقاله علمی با ضریب تأثیر ۱۳ و ۱۴ بوده است که نشان‌دهنده ارزش علمی و کاربردی این فعالیت‌هاست.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان در ادامه با اشاره به اهمیت حوزه درمان‌های پیشرفته گفت: بحث Advanced Therapy Medicinal Products (ATMP) یا محصولات درمانی پیشرفته، سه حوزه ژن‌درمانی، سلول‌درمانی و مهندسی بافت را شامل می‌شود. در سال ۲۰۲۳، حدود ۱۲ هزار میلیون دلار سرمایه‌گذاری در این حوزه انجام شده که بیشتر آن مربوط به بخش خصوصی بوده است.
وی با بیان اینکه این آمار در نیمه نخست سال بعد نیز تکرار شده، اظهار کرد: در حال حاضر بیش از ۳۰۰ مجموعه دانشگاهی و صنعتی در دنیا روی این حوزه کار می‌کنند و حدود دو هزار کارآزمایی بالینی در جریان است. این ارقام نشان می‌دهد که فناوری‌های درمان‌های پیشرفته، حوزه‌ای با ارزش اقتصادی و علمی بسیار بالاست.
صرامی در ادامه گفت: جهاد دانشگاهی در حوزه سلول‌های بنیادی دست‌کم ۱۰ سال جلوتر از سایر مراکز بوده است. حدود ۳۰ سال پیش، پژوهشگاه رویان در حالی این حوزه را آغاز کرد که حتی واژه سلول بنیادی برای بسیاری از افراد ناشناخته بود. امروز این مفهوم به یکی از اصطلاحات رایج در ادبیات علمی و حتی سیاسی کشور تبدیل شده است.
وی با اشاره به فعالیت‌های پژوهشگاه ملی سرطان در این زمینه افزود: به تبع پژوهشگاه رویان، ما نیز در زمینه سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌های مختلف از جمله آرتروز زانو کار کرده‌ایم. بزرگ‌ترین کارآزمایی بالینی سلول‌درمانی کشور با حضور بیش از ۶۰ بیمار در همین پژوهشگاه انجام شده و نتایج آن بسیار موفقیت‌آمیز بوده است.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاد دانشگاهی با اشاره به ورود این پژوهشگاه به حوزه ایمنی‌درمانی سلولی گفت: پس از بیش از ۳۰ سال تجربه در جهاد دانشگاهی، اکنون وارد مرحله‌ای پیشرفته‌تر از درمان‌های فناورانه شده‌ایم که حوزه ایمنی‌درمانی سلولی است؛ حوزه‌ای که از سلول‌های ایمنی بدن برای مبارزه با سرطان استفاده می‌کند.
صرامی توضیح داد: در این روش، سلول‌های ایمنی فرد سالم استخراج، تکثیر و تحریک می‌شوند و پس از تجهیز به توانایی هدف‌گیری سلول‌های سرطانی، دوباره به بدن بیمار بازگردانده می‌شوند. درواقع به سلول‌های ایمنی سلاحی داده می‌شود تا بتوانند علیه تومور عمل کنند.
وی با اشاره به فعالیت پژوهشگران ایرانی در این زمینه افزود: دکتر ابراهیمی، از پژوهشگران برجسته این حوزه، با استفاده از سلول‌های کشنده طبیعی (NK Cells) موفق به دستیابی به نتایج بسیار ارزشمندی شده‌اند. ما نیز در پژوهشگاه ملی سرطان این فناوری را ابتدا در دوران کرونا برای بیماران مبتلا به کووید-۱۹ به‌کار گرفتیم و اکنون در درمان سرطان پستان و سرطان‌های خونی در حال استفاده هستیم.
صرامی با اشاره به اینکه جهاد دانشگاهی همواره به‌دنبال انجام کارهایی است که دیگران نمی‌توانند انجام دهند، اظهار کرد: در کنار سلول‌درمانی و مهندسی بافت، ژن‌درمانی نیز یکی از ارکان درمان‌های پیشرفته یا ATMP است که امروز در دنیا با سرعت بالایی در حال رشد است.
وی گفت: در ژن‌درمانی، سلول‌های بدن بیمار یا فرد سالم را اصلاح ژنتیکی می‌کنیم تا عملکرد جدیدی در مبارزه با بیماری پیدا کنند. داده‌های جهانی نشان می‌دهد که بازار ژن‌درمانی و سلول‌درمانی مبتنی بر تغییرات ژنتیکی اکنون از سلول‌درمانی معمولی پیشی گرفته است.
به گفته صرامی، در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۴ هزار میلیون دلار سرمایه‌گذاری در این حوزه انجام شده است که حدود ۴ هزار میلیون دلار آن مربوط به ژن‌درمانی و بیش از ۱۰ هزار میلیون دلار مربوط به سلول‌درمانی مبتنی بر ویرایش ژنی بوده است. روند رشد این بازار به‌گونه‌ای است که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۵ حجم سرمایه‌گذاری به بیش از ۳۰ هزار میلیون دلار برسد.
وی افزود: در پنج سال اخیر بیش از ۴۲ محصول ژن‌درمانی تأییدیه رسمی بازار دریافت کرده‌اند و ۸۶ محصول دیگر نیز در مرحله دریافت مجوز ورود به بازار هستند. این آمار نشان می‌دهد ژن‌درمانی دیگر یک رؤیای علمی نیست، بلکه به یک صنعت واقعی در حوزه سلامت تبدیل شده است.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاد دانشگاهی خطاب به کارشناسان سازمان برنامه و بودجه گفت: از شما می‌خواهم این بذر را حس کنید و فرصت دهید که به نهادی تنومند تبدیل شود؛ همان‌طور که پژوهشگاه رویان توانست علم سلول‌های بنیادی را در کشور نهادینه کند.
وی تأکید کرد؛ جهاد دانشگاهی در مسیر توسعه فناوری‌های درمان‌های پیشرفته، می‌تواند همان نقشی را ایفا کند که رویان در سلول‌های بنیادی ایفا کرد؛ یعنی تبدیل یک دانش نوظهور جهانی به یک توان ملی پایدار.
صرامی با اشاره به مفهوم «ویروس‌های شفابخش» گفت: همان‌طور که در گذشته پژوهشگاه رویان توانست نگاه جامعه علمی کشور را نسبت به سلول‌های بنیادی تغییر دهد، اکنون نیز تلاش داریم نگرش عمومی را نسبت به ویروس‌ها دگرگون کنیم.
وی توضیح داد: ما به‌دنبال آن هستیم که ویروس را نه به‌عنوان عامل بیماری، بلکه به‌عنوان ابزار درمان بشناسیم. این رویکرد جدید که به آن ویروس‌های شفابخش گفته می‌شود، می‌تواند همانند انقلاب سلول‌های بنیادی، مسیر تازه‌ای در درمان بیماری‌های سخت بگشاید.
صرامی در ادامه اظهار کرد: اگر در گذشته از ویروس تنها چهره‌ای مخرب و خطرناک در ذهن داشتیم، اکنون زمان آن رسیده است که با نگاه فناورانه و علمی، از آن برای نجات جان انسان‌ها استفاده کنیم.
صرامی بیان کرد: ما از ویروس به‌عنوان یک ناقل استفاده می‌کنیم؛ یعنی ویروس وارد سلول می‌شود و محتوایش را منتقل می‌کند و ما آن محتوای حامل را جایگزین یا اصلاح می‌کنیم.
وی افزود: این ناقل‌ها همان‌گونه که در واکسن‌های دوران کووید مانند واکسن‌های مبتنی بر ناقل دیده‌اید، عمل می‌کنند؛ یعنی ویروس را رِدِرِکت می‌کنیم و ابزار ژنتیکی موردنظر را در آن می‌گذاریم تا ایمنی‌زایی یا منتقل‌سازی ژن را انجام دهد.
صرامی بیان کرد: در ژن‌درمانی هدف ما اصلاح ژنتیک بیمار است و برای این کار به ابزاری نیاز داریم که ژن مورد نظر را به سلول هدف منتقل کند؛ ناقل‌های ویروسی مختلف در کارآزمایی‌های بالینی به‌کار رفته‌اند و یکی از وکتورها وکتورهای لنتی‌وایروس است که از ویروس HIV مشتق می‌شود و برای تولید سلول‌های CAR-T استفاده می‌شود.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان جهاددانشگاهی درباره جایگاه ژن‌درمانی در درمان بیماری‌ها گفت: ژن‌درمانی الزاماً فقط یک درمان نیست؛ بسیاری مواقع ما وارد حوزه‌ای می‌شویم که علاج بیماری‌های لاعلاج را هدف گرفته است. نمونه‌هایی از این فراورده‌ها عبارت‌اند از Zolgensma برای آتروفی عضلانی نخاعی، Zynteglo برای تالاسمی بتا و Hemgenix برای هموفیلی — این‌ها محصولاتی هستند که قیمت هر دوره درمان‌شان می‌تواند میلیون‌ها دلار باشد.
وی با اشاره به آثار اقتصادی این فناوری افزود: قیمت‌گذاری بعضی از این داروها به‌قدری بالاست که در کنفرانس‌ها عنوان شده گاهی گران‌ترین داروی ساخته شده بشر تا چند میلیون دلار برای هر بیمار ارزش‌گذاری شده است؛ این نشان‌دهنده اثر اقتصادی بسیار بزرگ این حوزه است و مردم نیز انتظار دریافت این نوع درمان‌ها را دارند.
صرامی تاکید کرد؛ ژن‌درمانی در سرطان نیز می‌تواند نقش بسزایی ایفا کند، زیرا سرطان دومین عامل مرگ‌ومیر در جهان است و در ایران پس از حوادث ترافیکی در رده‌های بالای علت مرگ قرار دارد؛ بنابراین سرمایه‌گذاری در این حوزه هم از منظر سلامت و هم از منظر اقتصاد سلامت اهمیت دارد.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان با اشاره به فعالیت‌های پژوهشگاه در حوزه ایمن‌درمانی گفت: ما پروژه‌های مربوط به کارتیس‌ل (CAR-T) را با جدیت دنبال می‌کنیم و مفتخریم که در پژوهشگاه ملی سرطان روی این موضوع کار می‌کنیم؛ همان رویکردی که در پژوهشگاه رویان در زمینه سلول‌های بنیادی نهادینه شد، می‌تواند در زمینه تولید درمان‌های پیشرفته نیز به‌ثمر بنشیند.
وی ادامه داد: در برخی موارد به‌جای استفاده از سلول‌های بنیادی، سلول‌های ایمنی میزبان را استخراج، تکثیر، تجهیز و دوباره به بیمار تزریق می‌کنیم تا علیه تومور عمل کنند؛ یک نمونه موفق در این حوزه استفاده از سلول‌های کشنده طبیعی (NK Cells) است که نتایج بسیار امیدوارکننده‌ای داشته‌اند.
صرامی در بخش دیگری از سخنانش تصریح کرد: علاوه بر استفاده از ویروس به‌عنوان ناقل، می‌توانیم ویروس را به‌عنوان عامل درمانی مستقیم به‌کار بگیریم. ویروس‌های آنکولیتیک یا آنکولیتیک — چه به‌صورت طبیعی و چه به‌صورت مهندسی‌شده — قادرند سلول‌های سرطانی را هدف قرار داده و تخریب کنند؛ این ویروس‌ها را می‌توان به‌عنوان ابزار درمانی مستقیم در نظر گرفت.
وی با اشاره به نمونه‌های تجربی گفت: این ایده که ویروس می‌تواند دشمن ما نباشد بلکه به‌عنوان یک درمانگر عمل کند، همان تغییری است که پیش‌تر در نگاه جامعه نسبت به سلول‌های بنیادی رخ داد و اکنون می‌توانیم نگرش مشابهی نسبت به ویروس‌ها توسعه دهیم.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان با تأکید بر تحول نقش ویروس‌ها در درمان گفت: این ویروس‌ها دیگر فقط ناقل نیستند؛ وارد بدن می‌شوند، در میان بافت می‌چرخند و توده‌های سرطانی را پیدا می‌کنند. وقتی ویروس هدف را شناسایی کند، وارد سلول سرطانی می‌شود و آن را از میان برمی‌دارد؛ این همان مکانیسم ویروس‌های آنکولیتیک است که هدفاً بافت سرطانی را مورد حمله قرار می‌دهد.
صرامی توضیح داد: ما می‌توانیم ویروس را از طریق تزریق وریدی یا تزریق داخل توده به کار بگیریم؛ ویروس مسیر خود را پیدا می‌کند و تومور را هدف قرار می‌دهد. در دنیا چند محصول آنکولیتیک وارد بازار شده‌اند و چشم‌انداز این حوزه بسیار روشن است.
وی با اشاره به تلاش تیم تحقیقاتی افزود: با حداقل بودجه و حمایت‌های محدود، تیم جوان ما در پژوهشگاه توانست ویروسی مشابه آنکولیتیک تولید کند. ما ابزار وکتوری را که قابلیت تکثیر نداشت، مهندسی کردیم و با افزودن قطعات لازم، ویروسی تکثیرپذیر و فعال ساختیم. این کار با رویکرد جهادی و خودباوری دانشجویان و پژوهشگران جوان انجام شد؛ کاری که من به‌راستی تخصص‌شان را در آن کم‌ارزش می‌دانم.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان ادامه داد: ما یک آزمایشگاه با سطح ایمنی زیستی لازم برای کار با عوامل پرخطر راه‌اندازی کرده‌ایم؛ ظرفیتی که پس از حملات منطقه‌ای به‌سرعت و با تکیه بر توان داخلی ایجاد شد.
رئیس پژوهشگاه ملی سرطان درباره نتایج آزمایش‌ها گفت: در مدل‌های حیوانی پس از تزریق ویروس، توده سرطانی کوچک شد و در برخی نمونه‌ها کاملاً از بین رفت؛ نمودارهای آزمایشگاهی آن را نشان می‌دهد. ما نه تنها ویروس را مهندسی کرده‌ایم، بلکه دانش فنی تولید، تکثیر و خالص‌سازی آن را نیز به‌دست آورده‌ایم و این دانش فنی اکنون در مرکز ما نهادینه شده است.
صرامی افزود: خوشبختانه کارآزمایی‌های بالینی این محصول را آغاز کرده‌ایم و تاکنون حدود ۵۰ تزریق بالینی در فازهای اولیه انجام شده است.
صرامی گفت: این موفقیت‌ها حاصل تلاش جوانان کشور است؛ اما برای اینکه این فناوری به سطحی برسد که در دسترس بیماران قرار گیرد، نیازمند حمایت و سرمایه‌گذاری سازمان‌ها و نهادهای برنامه‌ریز هستیم. ما از مسئولان می‌خواهیم این مسیر را جدی بگیرند تا بتوانیم دستاوردها را سریع‌تر به بالین برسانیم.
