خبرگزاری مهر، گروه استانها-علیرضا صفاری‌فر: شهرستان اردستان، واقع در قلب کویر مرکزی ایران و در مسیر تاریخی شاهراه‌های ارتباطی مانند جاده ابریشم و مسیرهای فرعی تجارت، همواره یکی از نقاط کانونی در شبکه حمل و نقل کشور بوده است.
این موقعیت استراتژیک، اهمیت ساخت تأسیسات رفاهی و امنیتی را دوچندان می‌کرد که در معماری شکوهمند کاروانسراهای این منطقه تجلی یافته است. کاروانسراها در اردستان نه تنها مکانی برای استراحت مسافران و مبادله کالاها بودند، بلکه به عنوان کانون‌های کوچک حیات اقتصادی و فرهنگی در دل کویر، نقش حیاتی ایفا می‌کردند و امروز، هر خشت آنها فصلی از تاریخ پرفراز و نشیب منطقه را روایت می‌کند.
اردستان میزبان چندین کاروانسرای مهم است که هر یک دارای ویژگی‌های معماری و تاریخی منحصربه‌فردی هستند. این بناها اغلب به سبک چهار ایوانی ساخته شده‌اند و مصالح اصلی آنها خشت، گِل، آجر و ساروج است که آنها را در برابر شرایط سخت آب و هوایی کویر مقاوم ساخته است.
کاروانسرای ظفرقند
این کاروانسرا که در روستایی به همین نام در نزدیکی اردستان قرار دارد، یکی از بناهای باشکوه دوره صفویه محسوب می‌شود. معماری آن کاملاً منطبق با اصول رایج آن دوران است و حیاط مرکزی بزرگ آن، محل داد و ستد و بارانداز کاروانیان بوده است. اهمیت این بنا در حفظ بافت اولیه و همچنین موقعیت آن در مسیرهای پر تردد قدیمی است.
کاروانسرای بغم
کاروانسرای روستای بغم، که شاید کمتر شناخته شده باشد، نمونه‌ای دیگر از معماری کویری است. این کاروانسراها اغلب در فواصل مشخص (معمولاً یک منزل) از یکدیگر ساخته می‌شدند تا کاروانیان در طول مسیر امنیت و امکانات لازم را داشته باشند. کاروانسرای بغم به دلیل سادگی و استحکام معماری خود شهرت دارد.
علاوه بر موارد فوق، رباط‌ها و کاروانسراهای کوچک‌تری نیز در حاشیه شهرستان اردستان وجود دارند که نقش ایستگاه‌های کمکی یا پناهگاه‌های محلی را ایفا می‌کردند و در مجموع، شبکه کاروانسرایی اردستان را کامل می‌کردند.
برای درک عمیق‌تر اهمیت کاروانسراهای اردستان، ضروری است که نگاهی تخصصی‌تر به جنبه‌های معماری و تاریخی آنها بیندازیم.
تحلیل کارشناس تاریخی؛ ثبت ملی و نقش وقف در ساخت کاروانسراها
محمدرضا صدوقی، کارشناس مسائل تاریخی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: یکی از شهرستان‌هایی که تعداد زیادی کاروانسرا دارد اردستان است که کاروانسرای شاه عباسی در روستای بقم، کاروانسرای ظفرقند، کاروانسرای مسجد جامع اردستان، کاروانسرای باقرآباد و چاه‌ریسه نمونه‌هایی هستند که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.
وی افزود: کاروانسرای بقم در گروه ۹۹۹ کاروانسرایی قرار دارد که شاه عباس صفوی ساخته و کاربری این کاروانسراها، محل اسکان، اقامت و پذیرایی از مسافران بین راهی بوده که واقفان آن را به عنوان یک کار عام‌المنفعه و برای حفظ امنیت مسافران وقف و استفاده می‌کردند.
کارشناس مسائل تاریخی بیان کرد: از دیرباز این کاروانسراها در کشور و منطقه اردستان وجود داشته و ظرفیت بسیار مناسبی برای جذب گردشگر دارند و به‌ویژه کاروانسراهای روستاهای بقم و ظفرقند که می‌طلبد مسئولان مربوطه در این زمینه اقدامات لازم را انجام دهند تا این مکان‌ها نیز برای جذب و اسکان گردشگران احیا شده و مورد استفاده قرار گیرند.
صدوقی یادآور شد: برای کاروانسرای روستای بقم طی سال‌های ۸۲ تا ۹۵ به همت اداره میراث فرهنگی شهرستان اردستان مرمت سازه‌ای انجام شده و نیاز است که سرمایه‌گذار کاربری این نوع کاروانسراها را به خدمات گردشگری تبدیل کند.
چالش‌ها، ظرفیت‌ها و نگاه به آینده
امروزه کاروانسراهای اردستان، در حالی که دیگر میزبان شترها و بازرگانان پرشمار نیستند، با چالش‌های جدیدی روبرو هستند. مهم‌ترین این چالش‌ها شامل فرسایش طبیعی ناشی از شرایط سخت کویری (باد، شن و رطوبت زمین)، و همچنین نیاز به اعتبارات کافی برای مرمت و حفظ دوره‌ای است.
با وجود این چالش‌ها، ظرفیت‌های عظیمی نیز برای این بناها وجود دارد که شامل گردشگری میراثی و ثبت جهانی است.
تبدیل برخی از کاروانسراها به اقامتگاه‌های بوم‌گردی یا موزه‌های محلی می‌تواند منبع درآمدی پایدار برای مرمت و توسعه منطقه ایجاد کند.
با توجه به تلاش‌های جهانی برای ثبت زنجیره‌ای کاروانسراها به عنوان میراث جهانی یونسکو، کاروانسراهای اردستان پتانسیل پیوستن به این مجموعه ارزشمند را دارند.
کاروانسراهای اردستان فراتر از سنگ و خشت، حامل هویت فرهنگی و اقتصادی یک ملت در گذر تاریخ هستند. تبدیل این میراث گرانبها به موتور محرک توسعه اقتصادی محلی از طریق گردشگری، نیازمند یک هم‌افزایی مؤثر میان دولت، بخش خصوصی و جوامع محلی است.
چالش‌ها و راهکارهای میراث فرهنگی اردستان؛ احیا از طریق گردشگری
مجتبی پورشفیع، رئیس اداره میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اردستان اظهار کرد: اداره میراث فرهنگی شهرستان اردستان به دنبال شناسایی، اولویت‌بندی، مرمت و واگذاری کاروانسراها به بخش خصوصی با کاربری گردشگری است.
وی افزود: موفقیت این برنامه به عواملی مانند تخصیص بودجه دولتی، جذب سرمایه‌گذاران علاقمند و توانمند و همکاری نهادهای محلی بستگی دارد همچنین دو مورد از کاروانسراهای شاخص در همایش فرصت‌های سرمایه‌گذاری شهرستان معرفی شدند.
رئیس میراث فرهنگی اردستان خاطرنشان کرد: عدم ثبت جهانی کاروانسراها به‌ویژه در اردستان نه به دلیل کم‌اهمیتی آنها، بلکه به دلیل پیچیدگی و گستردگی پرونده، اولویت‌دهی به سایر سایت‌ها در کوتاه‌مدت، چالش‌های مدیریتی و رقابت سنگین در سطح جهانی است.
پورشفیع تصریح کرد: مالکیت بسیاری از کاروانسراها وضعیت یکپارچه و شفافی ندارد که این خود مانع بزرگی برای مدیریت یکپارچه، مرمت و حفاظت است.
وی بیان کرد: احیای کاروانسراها و تبدیل آنها به قطب گردشگری، یکی از هوشمندانه‌ترین و پایدارترین راهکارها برای نجات این بناهای تاریخی و تقویت صنعت گردشگری ایران است.
رئیس میراث فرهنگی اردستان ادامه داد: این کار علاوه بر کمک به حفاظت فیزیکی کاروانسرا، با تزریق اقتصاد به این آثار، آنها را از حالت موزه‌ای خارج کرده و دوباره به چرخه زندگی بازمی‌گرداند بنابراین در تلاش هستیم کاروانسراهای شاخص اردستان را به قطب گردشگری تبدیل کنیم.
پورشفیع اضافه کرد: کاروانسراهای این شهرستان به دلیل معماری خاص خود پتانسیل فوق‌العاده‌ای برای تبدیل به اقامتگاه‌هایی با حال‌وهوای سنتی دارند که مسافران می‌توانند به جای اقامت در هتل‌ها، تجربه زندگی در یک بنای تاریخی را داشته باشند.
وی بیان کرد: کاروانسراها خود به عنوان یک جاذبه تاریخی عمل می‌کنند. بازدید از آنها گردشگران را با سبک معماری، تاریخ تجارت و سفر در ایران آشنا می‌کند.
رئیس میراث فرهنگی اردستان تصریح کرد: کاروانسراهای روستای بقم و ظفرقند اردستان در مناطق روستایی این شهرستان هستند بنابراین احیای این بناها می‌تواند باعث رونق اقتصادی در روستا، ایجاد اشتغال و معرفی فرهنگ محلی به گردشگران شود.
پورشفیع یادآور شد: حفاظت پایدار از میراث فرهنگی با ایجاد درآمد از طریق گردشگری، بودجه لازم برای نگهداری، مرمت و حفاظت مستمر از بنا تأمین می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: احیای این کاروانسراها گردشگران را از شهرهای بزرگ و پرتراکم به سوی مناطق کمتر توسعه‌یافته و جاذبه‌های مسیر هدایت می‌کند.
احیای کاروانسراهای اردستان نه تنها گامی در جهت حفاظت از میراث تاریخی کشور است، بلکه می‌تواند الگویی برای توسعه پایدار در مناطق کویری ایران باشد.
با فراهم‌سازی زیرساخت‌های گردشگری، جذب سرمایه‌گذار و آموزش جوامع محلی، این بناها از حالت خاموش و غبارگرفته به نقاط زنده و پویا در نقشه گردشگری کشور تبدیل خواهند شد.
اگر این مسیر با دقت و مسئولیت ادامه یابد، اردستان می‌تواند به عنوان یکی از قطب‌های برجسته گردشگری تاریخی و بوم‌گردی ایران در سطح ملی و حتی بین‌المللی شناخته شود.
