به گزارش شمال نیوز، افزایش بی‌رویه سگ‌های ولگرد در شهرها و روستاهای ایران، امروز تنها یک دغدغه شهری نیست بلکه تهدیدی چندوجهی برای محیط زیست، بهداشت عمومی و امنیت اجتماعی به شمار می‌رود.

کارشناسان می‌گویند اگرچه منشأ این بحران در نقاط مختلف متفاوت است، اما بی‌برنامگی در مدیریت زباله، فقدان سازوکار قانونی مشخص و رفتارهای احساسی در مواجهه با حیوانات، سبب خواهد شد که سگ‌های بلاصاحب به یکی از چالش‌های ملی در زیست‌بوم ایران بدل شوند. در این گزارش دیدگاه‌های تخصصی در حوزه محیط زیست را درباره ابعاد زیست‌محیطی این مسئله بررسی می‌کنیم.

از همزیستی کاربردی تا تهدید زیست‌محیطی

محمدرضا نیاستی رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان رامسر در گفتگو با خبرنگاران یادآور می‌شود که رابطه انسان و سگ در طول تاریخ رابطه‌ای همزیستانه و مبتنی بر کارکرد بوده است: در گذشته هرکس که سگ نگهداری می کرد برای آن دلیل و کارکردی داشت مثلاً برای امور دامداری یا شکار و یا برای نگهبانی از باغات و املاک با وسعت زیاد اما امروز نگهداری سگ از مسیر طبیعی خود خارج شده و در قالب احساسی و گاه سوءاستفاده‌گرانه پیش می‌رود.

وی این تغییر نگرش را زمینه‌ساز تکثیر غیرمتعارف جمعیت سگ‌های ولگرد در سال‌های اخیر دانست و گفت: متأسفانه رفتارهای احساسی و ناآگاهانه برخی از شهروندان به‌ویژه در قالب غذا دادن به سگ‌های ولگرد در معابر عمومی عملاً به گسترش این موضوع دامن زده است. بسیاری از افراد نیت خیر دارند اما این نوع دلسوزی در فضای باز نه‌تنها کمک نمی‌کند بلکه چرخه تولیدمثل این حیوانات را تقویت کرده و اثرات منفی آن به کل محیط زیست بازمی‌گردد. خیران یا علاقه‌مندان به حیوانات باید غذای خود را در همان مکان‌های کنترل‌شده تحویل دهند تا تحت نظارت دامپزشک و متولی مشخص به حیوانات داده شود. دوستداران واقعی حیوانات باید بدانند که غذا دادن بی ضابطه و غیرعلنی نه‌تنها کمک نیست بلکه تداوم چرخه‌ی آسیب است.

نیاستی یادآور شد: نبود قوانین الزام‌آور و سازوکارهای نظارتی باعث شده نگهداری سگ در محیط‌های مسکونی و محدود آپارتمانی، بدون مجوز، شناسنامه و شرایط استاندارد به امری عادی تبدیل شود: نگهداری سگ در فضاهای کوچک شهری علاوه بر مزاحمت های صوتی و بهداشتی برای صاحبان، ساکنین و همسایگان، نوعی آزار این حیوانات هم محسوب می‌شود چون امکان تحرک، تغذیه و بهداشت مناسب در بیشتر موارد وجود ندارد.

رهاسازی در جنگل؛ خطری برای حیات‌وحش

رئیس محیط زیست رامسر انتقال سگ‌های جمع‌آوری‌شده توسط شهرداری‌ها به حاشیه جنگل‌ها و مناطق روستایی را یکی از جدی‌ترین تهدیدهای ناشی از این روند دانست و افزود: در غیاب برنامه‌ی مشخص برای جمع آوری، نگهداری و کنترل و عقیم سازی این حیوانات، شهرداری‌ها و نهادهای مرتبط به‌جای اجرای طرح‌های علمی مانند «عقیم‌سازی مستمر» علاوه بر جمع آوری و نگهداری بخشی از این سگ ها گاهاً سگ‌ها را به حاشیه طبیعت منتقل و رها می‌کنند. در ظاهر مشکل از سطح شهر حذف می‌شود اما در واقع تهدیدی بزرگ‌تر برای اکوسیستم ایجاد می‌شود. امروز در رامسر مواردی گزارش و ثبت شده که سگ‌های رهاشده به‌صورت گله‌ای به دام‌ها حمله کرده و حتی حیوانات سنگینی مثل گاو را از بین برده‌اند. این سگ‌ها در جنگل رفتارهای تهاجمی پیدا می‌کنند و نوزادان حیات‌وحش و حیوانات ضعیف جثه را هدف قرار می‌دهند.

وی هشدار می‌دهد که اگر این روند ادامه پیدا کند، ممکن است نسل جدید حیات‌وحش شمال کشور دچار آسیب های جدی شود.

قوانین غایب و هزینه‌های بی‌حاصل

رئیس محیط زیست شهرستان رامسر با انتقاد از نبود الزام قانونی در صدور شناسنامه و مدیریت سگ‌های خانگی می‌گوید: در ایران سازوکاری برای ثبت و رصد سگ‌ها وجود دارد اما متاسفانه الزامی نیست. تا زمانی که این شناسنامه‌دار شدن جدی گرفته نشود کنترل جمعیت حیوانات بلاصاحب‌ ممکن نخواهد بود.

نیاستی همچنین به ضعف در اجرای دستورالعمل‌های وزارت کشور اشاره کرد و افزود: اگر شهرداری‌ها و نهادهای مرتبط درسراسر کشور به‌صورت مستمر و علمی طرح عقیم‌سازی را انجام می‌دادند امروز شاهد چنین انفجار جمعیتی و اتفاقاتی نبودیم. حتی اگر یک شهرستان عملکرد مناسبی در این حوزه داشته باشد اما شهرستان همجوار بی‌تفاوت باشد باز هم نتیجه‌ ی مناسب حاصل نمی‌شود.

وی در ادامه از هزینه‌های بالای نگهداری در پناهگاه‌ها می‌گوید که البته خروجی قابل‌قبولی هم ندارند. وی با تأکید بر لزوم ورود متخصصان و نهادهای علمی هشدار می‌دهد: در غیاب نظارت تخصصی برخی مراکز و کلینیک های دامپزشکی به اسم حمایت از حیوانات عملاً به محل رنج حیوانات و کسب منافع مالی تبدیل شده‌اند.

سگ امروز با سگ سه دهه قبل فرق دارد

محمدحسن جوری پژوهشگر و دکترای منابع طبیعی در گفتگو با خبرنگاران؛ با نگاهی عمیق‌تر به موضوع اظهار داشت: سگ‌های ولگرد امروز از نظر رفتاری و ژنتیکی با سگ‌های سه دهه قبل تفاوت جدی پیدا کرده‌اند. آنها به زندگی انسانی خو گرفته‌اند اما نه از روی رام شدن، بلکه از طریق یادگیری رفتارهای تطبیقی با حضور انسان و منابع غذایی شهری. این حیوانات به دلیل تغذیه مداوم از زباله‌ها یا کمک‌های انسانی به‌مرور خوی طبیعی خود را از دست داده‌اند و همین باعث افزایش رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی شده است.

وی گفت: در کشورهای توسعه‌یافته نگهداری حیوانات خانگی بر اساس نظام مشخصی انجام می‌شود: در بسیاری از کشورهای اروپایی، هر حیوان خانگی شناسنامه دارد و در صورت مشاهده حیوان بدون قلاده در اماکن عمومی صاحب آن جریمه می‌شود. اما در ایران به نام حیوان‌دوستی و حمایت از حیوانات افراد در سطح شهر غذا پخش می‌کنند و زمینه‌ی تکثیر بیشتر سگ‌ها و گربه‌های ولگرد را فراهم می‌سازند.

این پژوهشگر محیط‌زیست با اشاره به نیت خیر بسیاری از افراد گفت: هیچ‌کس منکر حس انسان‌دوستی و مهربانی مردم نیست اما اگر این رفتارها خارج از چارچوب علمی و زیست‌محیطی انجام شود در واقع به حیوانات آسیب می‌زند. بهترین کمک این است که غذارسانی در محیط‌های کنترل‌شده صورت گیرد نه در خیابان و کنار سطل‌های زباله.

جوری افزود: اگر غذارسانی عمومی متوقف و تنها در مراکز مشخص انجام شود سگ‌ها دوباره به خوی طبیعی خود بازمی‌گردند. در طبیعت گرسنگی بخشی از تعادل بقاست و حذف آن توسط انسان باعث اختلال در رفتار حیوان و چرخه طبیعی می‌شود.

خطر انتقال بیماری‌های انگلی و قارچی

وی به خطرات بهداشتی ناشی از تماس نزدیک انسان و سگ‌های ولگرد اشاره کرد و گفت: هر موی بدن سگ ولگرد می‌تواند حامل هزاران قارچ و انگل باشد. این عوامل بیماری‌زا از طریق تماس یا حتی تنفس به بدن انسان منتقل می‌شوند. یکی از بیماران ۵۸ ساله‌ای که اخیراً در ساری بستری شده بود سال‌ها قبل در کودکی در مجاورت گربه های ولگرد زندگی می‌کرده و بعدها به تومور انگلی در مغز مبتلا شده است. این یعنی آثار تماس با حیوان آلوده حتی پس از ده‌ها سال نیز ممکن است بروز کند.

این پژوهشگر محیط زیست در ادامه تأکید کرد: بیماری‌های مشترک انسان و دام، از قارچی گرفته تا انگلی و ویروسی روزبه‌روز در حال جهش و تغییراند. حتی واکسن‌های قدیمی نیز در برابر گونه‌های جدید بی‌اثر شده‌اند. بنابراین ارتباط مستقیم با سگ‌ها یا گربه‌های بدون واکسن تهدیدی جدی برای سلامت عمومی است.

گسترش رفتارهای تهاجمی و تهدید گردشگری

وی همچنین هشدار داد: ادامه وضعیت کنونی می‌تواند بر امنیت روانی و اجتماعی شهرهای گردشگری مانند رامسر نیز تأثیر بگذارد: رامسر یک شهر توریستی است. بسیاری از گردشگران به دلیل نگهداری سگ‌های خانگی تصور می‌کنند سگ‌های خیابانی هم بی‌خطرند. اما این اشتباه بزرگی است. رفتار سگ‌های ولگرد قابل پیش‌بینی نیست به‌ویژه وقتی گرسنه‌اند. اگر یک گردشگر مورد حمله قرار گیرد تبعات رسانه‌ای و اقتصادی آن برای شهر سنگین خواهد بود.

این پژوهشگر محیط زیست افزود: باید کمپین‌های گسترده اطلاع‌رسانی راه‌اندازی شود تا مردم بدانند سگ ولگرد حتی اگر واکسینه شده باشد از نظر ماهیت رفتاری و بهداشتی با سگ خانگی تفاوت دارد. در بسیاری از موارد تماس کودک با موی بدن این حیوان کافی است تا قارچ یا انگل وارد بدن شود.

گونه‌شناسی سگ‌ها؛ خلأ بزرگ مدیریتی در ایران

جوری اظهار داشت: در کشورهای توسعه یافته برای هر نژاد سگ، کاتالوگ علمی و قانونی وجود دارد که شامل ویژگی‌های رفتاری، توان جسمی، میزان سازگاری با محیط انسانی و حتی حجم صدای حیوان است. مثلاً در آپارتمان‌ها تنها نژادهایی اجازه نگهداری دارند که کم‌صدا هستند یا نیاز غذایی محدودی دارند.

وی چنین نظامی در حال حاضر در ایران وجود ندارد: ما هنوز تعریف نکرده‌ایم کدام نژادها قابلیت همزیستی با انسان را دارند. بعضی از سگ‌های گله ذاتاً درنده و نیمه‌وحشی‌اند و تنها نسبت به صاحب خود مطیع هستند. نگهداری چنین حیواناتی در منازل یا رهاسازی آن‌ها در محیط شهری بسیار خطرناک است. در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته این نژادها تنها در مزارع و کنار گله‌ها زندگی می‌کنند و ورودشان به فضای شهری ممنوع است.

این پژوهشگر محیط زیست راه‌حل اصلی را در فرهنگ‌سازی و تدوین لایحه قانونی ملی دانست و گفت: اگر شهرداری‌ها، محیط زیست، سازمان دامپزشکی و انجمن‌های مردمی هم‌صدا شوند می‌توان در قالب لایحه‌ای ملی، شیوه تعامل با حیوانات ولگرد را قانونمند کرد. باید NGOها و خیران آموزش ببینند تا بدانند رفتار درست چیست. نیت خیر بدون چارچوب علمی در نهایت به ضد خود تبدیل می‌شود.

جوری در پایان افزود: ما باید ساختاری تعریف کنیم که خیران بتوانند غذای خود را در مکان‌های مجاز تحویل دهند. در کنار آن مراکز نگهداری و دامپزشکی فعال شوند تا سگ‌ها عقیم و واکسینه شوند و دیگر به حال خود رها نشوند. تنها در این صورت است که می‌توان به کنترل پایدار جمعیت این حیوانات امیدوار بود.

حیوان‌دوستی آگاهانه یا بحران پایدار؟

بررسی گفتگوهای انجام‌شده نشان می‌دهد که مسئله سگ‌های ولگرد، نه صرفاً موضوعی عاطفی بلکه بحرانی چندوجهی در حوزه محیط زیست، سلامت و مدیریت شهری است. دلسوزی بدون آگاهی علمی در کنار فقدان سازوکار قانونی شرایطی پدید آورده که هم به حیوان آسیب می‌زند و هم محیط زیست و انسان را در معرض خطر قرار می‌دهد.

رامسر شاید تنها یک نمونه از این بحران ملی باشد شهری کوچک و گردشگری که درگیر چالشی بزرگ است. اما صدای هشدار کارشناسان از آن فراتر می‌رود: اگر اکنون برای ساماندهی، آموزش و قانون‌گذاری اقدام نکنیم، این معضل در سراسر ایران ریشه خواهد دواند./ل