احیای برجام؛ امروز بهتر از فردا

بنده از ابتدای مذاکرات احیای برجام علی‌رغم همه پیچیدگی‌های فنی و مسائل سیاسی که در این مسیر وجود داشت و موانع داخلی و خارجی که دولت‌ها با آن مواجه بودند، امیدوار بوده و معتقد بودم طرف‌ها در نهایت باید به نتیجه برسند. اما در عین حال بر این نکته داشته‌ام که اگر مذاکرات طولانی شود و طرف‌ها نتوانند در طول یکی دو ماه آن را به جمع‌بندی نهایی برسانند، رفته رفته تحرک عوامل بیرونی مخالف و نیز تأثیر این تحرکات بر روند دیپلماسی، بیشتر و مخرب‌تر خواهد شد. فاکتورهای بیرونی مؤثر شامل ۴ مورد اصلی است:

۱. اقدامات خرابکارانه اسرائیل و لابی‌های پرنفوذ تل‌آویو و ریاض و ابوظبی که از معدود دولت‌های مخالف توافق بودند،
۲. فشار جمهوری‌خواهان و برخی دموکرات‌های محافظه‌کار که در دوران اوباما هم سعی داشتند مانع عملی شدن توافق شوند و در مواردی هم عملاً توانستند دست دولت اوباما را برای مانور دیپلماتیک ببندند،
۳. تندروهای پرقدرت مخالف دولت و حامیان گفتمان غرب‌ستیز در داخل ایران که علی‌رغم عقب‌نشینی در مقابل تصمیمات نهادهای بالادستی، باز هم کارشکنی‌هایی داشته‌اند، و
۴. انتخابات پیش رو در ایران که بهرحال در رویکرد طرف‌های مختلف تأثیرگذار است، و اگرچه به نظر می‌رسد در آمریکا این دیدگاه وجود دارد که تصمیم‌گیری در مسائلی نظیر برجام و کلیات سیاست خارجی ایران، فارغ از گرایش دولتی که بر سر کار است، زیر نظر مقامات عالی کشور است، اما بهرحال فضای انتخابات سیگنالی حاوی نوعی نااطمینانی نسبی از شرایط آینده را به همراه دارد که ممکن است طرف مقابل ترجیح دهد در صورت امکان، دست نگه دارد. با توجه به ضرب الأجل پایان تفاهم تمدید شده ایران و آژانس در ۲۴ ژوئن که حدود یک هفته پس از انتخابات است، ممکن است این وسوسه‌انگیزتر به نظر رسد.

همچنین این نکته را باید در نظر گرفت که تعامل غیرمستقیم ایران و آمریکا علاوه بر اینکه روند را به خودی خود کُند، و رسیدن به تفاهم را دشوارتر می‌نماید، می‌تواند حتی با برخی شیطنت‌های طرف‌های واسطه‌‌ای که ممکن است در این روند منافع دیگری را هم پیگیری کنند همراه شود. مثلا در مذاکرات پیشین هسته‌ای برخی طرف‌های اروپایی در برهه‌های حساسی مانع‌تراشی کردند و یا همانطور آقای ظریف به تازگی عنوان کرد، روسیه نیز در مواردی چنین خلل‌هایی در مسیر توافق ایجاد کرده بود.

با توجه به طولانی شدن مذاکرات به نظر می‌رسد هریک از این عوامل کمابیش در حال اثرگذاری هستند و ممکن است در شرایطی که همه‌چیز رو به پیشرفت است، یک یا ترکیبی از چند عامل منفی منجر به انسداد جدی در مسیر دیپلماسی شود. احتمال خرابکاری‌های اسرائیل همچنان وجود دارد و رایزنی‌های مداومی هم با مقامات آمریکایی در این زمینه داشته و دارند. اگرچه عزم جدی کاخ سفید برای احیای برجام و اختلاف نظر علنی تل‌آویو با مقامات دولت بایدن -دست کم در روش مد نظر آن‌ها درباره نوع مواجهه با برنامه هسته‌‌ای ایران- باعث شده لابی های اسرائیل بیشتر فشار خود را متوجه جمهوری خواهان یا دموکرات‌های محافظه‌کار خارج از دولت بایدن کرده است.

امری که نتیجه آن در نامه‌های متوالی و تلاش های بی‌وقفه قانون‌گذاران جمهوری‌خواه علیه مسیر دیپلماتیک جاری، مشهود است و اخیراً نیز مجدداً سناتورها به بایدن هشدار دادند که توافق با ایران در صورتی‌که خواسته های دو حزب را شامل نشود، پایدار نخواهد بود. در داخل ایران هم مخالفان برجام مصوبه‌ها و اعلامیه‌هایی را برخلاف میل دولت پیگیری می‌کنند. یا ممکن است طرف‌های اروپایی نیز در این میان مطالباتی را مطرح کنند.

بنابراین، همانطور که بهتر می‌بود مذاکرات تا پیش از پایان توافق سه ماهه ایران و آژانس به سرانجام برسد، اکنون نیز هرچه زودتر مسائل حل و فصل شوند، ریسک‌های پیرامون موضوع، کمتر مجال بروز خواهند داشت. حتی اگر برخی موارد جزئی باقی بماند، بهتر است آن‌ها را به بعد مؤکول کنیم؛ چراکه در این برهه سرعت دستیابی به یک توافق زمینه‌ای اهمیت بیشتری دارد. حتی اگر طرف آمریکایی مایل باشد که ادامه مذاکرات احیای برجام را با دولت بعدی ایران صورت دهد، تهران باید تلاش کند که چنین اتفاقی رخ ندهد. تمدید دوباره تفاهم با آژانس خود چالشی جدی ایجاد خواهد کرد و همچنین تغییر دولت، موضع ایران را در مذاکرات تقویت نمی‌کند. در عوض ریسک ایجاد اخلال از سوی عوامل بیرونی افزاییش می یابد.

نکته دیگری که باید در نظر داشت این است که در صورتی که توافق حاصل شد، برای تقویت آن تهران باید اجازه فعالیت شرکت‌های آمریکایی در ایران و برقراری روابط تجاری و اقتصادی میان تهران و واشنگتن را بدهد. اگر آمریکا در پی حصول توافق در ایران حضور اقتصادی نیابد و منافع اقتصادی برجام، (علاوه بر ایران) تنها نصیب اروپایی ها و چینی‌ها شود، دولت بعدی آمریکا که احتمالا جمهوری‌خواه خواهد بود، مانند دولت پیشین خواهد گفت که این توافق سودی عاید ایالات متحده نمی‌کند، بلکه زمینه را برای سود بردن رقیب خود، چین، و دیگر کشورها فراهم کرده است.

منبع: روزنامه سازندگی