به ادعای وزارت ارتباطات، اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) اعلام کرده است که شاخص‌های توسعه ICT در دولت سیزدهم رشد کرده؛ اما این ادعا تا چه اندازه دقیق است؟
«ارتقای رتبه ایران در شاخص جهانی ارتباطات و فناوری اطلاعات»؛ این عنوان خبری است که وزارت ارتباطات به‌تازگی به‌عنوان یک دستاورد روی خروجی‌های خود قرار داد. این خبر بلافاصله به خبرگزاری‌ها و وب‌سایت‌های خبری نیز راه یافت و بی‌کم‌وکاست منتشر شد.
این وزارتخانه ادعا کرد که رتبه ایران در شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات یا IDI (ICT Development Index) که از سوی اتحادیه بین‌المللی مخابرات منتشر می‌شود، ارتقا پیدا کرده و از جایگاه ۸۱ در گزارش قبلی (سال ۲۰۱۷) به رتبه ۷۵ در گزارش فعلی (سال ۲۰۲۳) رسیده است.
اتحادیه بین‌المللی مخابرات از سال ۲۰۱۷ تدوین و انتشار این گزارش را متوقف کرده بود تا اینکه در سال ۲۰۲۳ بار دیگر آن را منتشر کرد؛ اما این‌بار، هم شیوه امتیازدهی تغییر کرده است و هم شاخص‌های مورد سنجش. به عنوان مثال، در گزارش سال ۲۰۱۷، سال‌های تحصیلات افراد جامعه و نسبت افراد تحصیل‌کرده اندازه‌گیری می‌شد اما در گزارش اخیر این شاخص وجود ندارد و تنها مواردی مانند خانوارهای متصل به اینترنت، کاربران اینترنت، سهم هزینه‌ای اینترنت در سبد مصرفی افراد و پوشش 3G و 4G اندازه‌گیری شده است!
چند روز پس از این خبر، «عیسی زارع‌پور» در مورد این «دستاورد» وزارت ارتباطات دولت سیزدهم گفت: «در آخرین ارزیابی اتحادیه بین‌المللی مخابرات در مورد توسعه زیرساخت‌های ارتباطی کشورها، هم نمره‌مان ارتقا خوبی یافته و با ۴۷ درصد رشد، از ۵۵ به ۸۱ رسیده و هم جایگاهمان ۶ پله ارتقا پیدا کرده است. این حاصل تلاش‌هایی است که در این مدت صورت گرفته. در همین دو سال و اندی، بیش از ۷ هزار روستای بالای ۲۰ خانوار جدید را متصل کردیم. الان بیش از ۹۵ درصد روستاهای بالای ۲۰ خانوار به اینترنت دسترسی دارند. در حوزه کیفیت هم شاخص‌ها ارتقا پیدا کرده است.»
زارع‌پور در ادامه گفت: «این‌ها آمارهایی نیست که ما بدهیم. آمارهای اتحادیه بین‌المللی مخابرات بوده و مربوط به ارزیابی ۲۰۲۳ است.»
به‌این‌ترتیب مشخص است که زارع‌پور نه‌تنها به ارتقای رتبه ایران اشاره می‌کند، بلکه این ارتقای رتبه را حاصل دستاوردهای دو سال و نیمه وزارت ارتباطات از اواسط سال ۲۰۲۱ به‌بعد می‌داند.
با وجود این ادعا، اثری از رتبه‌بندی کشورها در گزارش IDI 2023 دیده نمی‌شود. پس رتبه ۷۵ که وزارت ارتباطات از آن می‌گوید، از کجا استخراج شده است؟ سؤال دیگر اینکه آیا ارزیابی‌های ITU مربوط به دوره حضور زارع‌پور در وزارت ارتباطات است؟
این سؤالات از روز انتشار خبر ارتقای رتبه IDI در تحریریه دیجیاتو مطرح بود؛ بنابراین برای رسیدن به پاسخ، به‌سراغ اتحادیه بین‌المللی مخابرات و وزارت ارتباطات رفتیم.
برای اطلاع از صحت ادعاهای مطرح‌شده، اتحادیه بین‌المللی مخابرات به‌عنوان تهیه‌کننده گزارش، مطمئن‌ترین منبعی است که می‌توان به آن اتکا کرد. در پی مکاتبه با اتحادیه جهانی مخابرات، «کوزماز لاکیسان زاوازاوا» (Cosmas Luckyson ZavaZava)، مدیر دفتر توسعه ارتباطات این اتحادیه، به پرسش‌های دیجیاتو پاسخ داد.
پرسش نخست در مورد رتبه‌بندی کشورها در گزارش بود. این مدیر ارشد ITU انجام رتبه‌بندی کشورها در گزارش IDI 2023 را رد کرد و نوشت: «IDI 2023 کشورها را رتبه‌بندی نمی‌کند، بلکه تنها امتیازها گزارش شده‌اند. این رویکرد بر موارد مهم تمرکز می‌کند: اینکه هر کشور و گروه چقدر به شاخص‌های اتصال فراگیر (Universal Connectivity) و معنادار (Meaningful Connectivity) نزدیک هستند و چه میزان پیشرفت کرده‌اند. این نشان‌دهنده این واقعیت است که اتصال، رقابتی با جمع صفر میان کشورها نیست؛ پیشرفت به قیمت [عقب‌ماندن] سایر کشورها حاصل نمی‌شود. همه کشورها می‌توانند به این دو شاخص دست پیدا کنند.»
به‌وضوح از پاسخ ITU مشخص است که نه‌تنها این گزارش به‌دنبال رتبه‌بندی کشورها نیست، بلکه آن را غیرضروری و مضر می‌داند.
در بخشی از گزارش IDI 2023 هم آمده است: «رویکرد مبتنی بر رتبه‌بندی به‌طور خودکار یک کشور را به‌عنوان شماره یک تعیین می‌کند که معنایی غیرمفید و گمراه‌کننده دارد. به عنوان مثال، اگر همه کشورها در یک گروه از کشورهای ارزیابی‌شده از ۱۰۰ امتیاز، امتیاز ۹۵ یا بالاتر را کسب کنند، بازهم یک کشور به‌عنوان کشور نخست وجود خواهد داشت.»
علاوه‌براین، وزارت ارتباطات با مقایسه دادههای این گزارش و گزارش ۲۰۱۷ سعی می‌کند پیشرفت وضعیت ICT کشور را نشان دهد.
از ITU پرسیدیم آیا امکان مقایسه نتایج این گزارش با گزارش‌های قبلی وجود دارد یا خیر؟
زاوازاوا پاسخ داد: «نتایج IDI 2023 را نمی‌توان با نسخه‌های قبلی (2017) و قبل از آن مقایسه کرد؛ زیرا روش‌ها متفاوت است. نسخه‌های آینده امکان مقایسه امتیازها را فراهم می‌کند تا پیشرفت در شاخص‌های موجود و IDI در طول زمان اندازه‌گیری شود.»
براین‌اساس و طبق اعلام اتحادیه بین‌المللی مخابرات، مقایسه این نتایج گزارش IDI سال ۲۰۲۳ با دوره‌های پیشین اساساً اشتباه است.
اما صرف‌نظر از موضوع رتبه‌بندی، آیا ادعای وزیر ارتباطات مبنی بر اینکه موفقیت اخیر «حاصل تلاش‌هایی است که در این مدت صورت گرفته»، درست است؟
نگاهی به دادههای موجود در گزارش IDI نشان می‌دهد که چنین نیست و رتبه اخیر ارتباطی با دولت سیزدهم ندارد. درواقع دادههای آماری که برای تنظیم این گزارش در اختیار ITU قرار گرفته، مربوط به زمانی پیش از روی کار آمدن دولت سیزدهم است. اما برای اطمینان، بازهم این موضوع را با مسئولان اتحادیه بین‌المللی مخابرات مطرح کردیم.
از ITU پرسیدیم دادههای این گزارش را از کجا جمع‌آوری کرده‌اید و آیا دادههای سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ نیز در ارزیابی مدنظر بوده‌اند؟
زاوازاوا در پاسخ به این سؤال گفت: «سال مرجع این گزارش، ۲۰۲۱ است.»
این مقام ITU در مورد منابع استخراج اطلاعات گزارش نیز گفت: «امتیازهای IDI 2023 ایران از پاسخ‌هایی که مرکز آمار و سازمان فناوری اطلاعات ایران به پرسش‌های ITU داده‌اند، به‌دست آمده است. علاوه‌براین، اطلاعات تکمیلی از گزارش چشم‌انداز جمعیت جهان سال ۲۰۲۲ سازمان ملل متحد و پژوهش‌های ITU به‌دست آمده است.»
توضیح اینکه سال ۲۰۲۱ از ۱۲ دی‌ماه ۹۹ شروع می‌شود و تا ۱۰ دی‌ماه ۱۴۰۰ ادامه پیدا می‌کند؛ اما زارع‌پور ۳ شهریورماه ۱۴۰۰ از مجلس رأی اعتماد گرفت و فردای آن روز پا به ساختمان وزارت ارتباطات گذاشت. به‌این‌ترتیب دادههای ارسال‌شده برای ITU فقط ۴ تا ۵ ماه ابتدایی فعالیت وزیر کنونی ارتباطات را شامل می‌شود.
لازم به توضیح است که تلاش‌های دیجیاتو برای کسب اطلاع از وزارت ارتباطات پیرامون این گزارش تا به این لحظه بی‌نتیجه مانده است.
البته باید تأکید کرد که تناقض ادعاهای وزارت ارتباطات با واقعیت‌های گزارش IDI 2023 به معنی عقب‌ماندگی ICT طی حدود دو سال و نیم اخیر نیست و نمی‌شود روند توسعه در مواردی مانند فیبر نوری را انکار کرد؛ اما می‌توان مدعی شد که گزارش اخیر اتحادیه بین‌المللی مخابرات نمایانگر فاوا در دوره وزارت زارع‌پور نیست.
