همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: دامدار پس از به هوش آمدن خود را به نزدیک روستا رسانده با داد و فریاد اهالی را خبر کرده و به موقع رسیدن امدادگران هوایی جان سالم به در برده است. اما چرا خرس سیاه بلوچی، حیوانی که معمولا از انسان فرار می‌کند، ناگهان به انسان حمله کرده است؟
مرتضی آریانژاد در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: خرس‌های سیاه معمولا روزها درون غارها می‌خوابند، اما در ماه‌هایی که هوا خنک‌تر است، ممکن است در سایه درختان یا میان علفزارهای خلوت استراحت کنند. بینایی‌شان خیلی قوی نیست، اما بویایی فوق‌العاده‌ای دارند؛ به‌محض اینکه بوی انسان را احساس کنند، مسیرشان را عوض می‌کنند و به سمت انسان نمی‌آیند. با این حال، اگر خرس غافلگیر شود، ممکن است برای دفاع از خود حمله کند. پارسال زنی در منطقه بنه چینی پشت تخته‌سنگی خوابیده بود که ناگهان با خرس روبه‌رو شد. حیوان در آن لحظه تصور کرده انسان قصد آسیب دارد، حمله کرده و بعد از چند ضربه سریع فرار کرده است. تقریباً همیشه همین اتفاق می‌افتد؛ خرس برای دفاع حمله می‌کند و بلافاصله می‌گریزد.
پروژه‌های میدانی و تجربه شخصی
این فعال محیط زیست و عکاس حیات‌وحش که سال‌ها در زیستگاه خرس سیاه آسیایی (بلوچی) فعالیت می‌کند، از تجربه‌های نزدیک خود با این گونه نادر و نحوه رفتار آن با انسان‌ها می‌گوید: چند بار با خرس روبه‌رو شدم، اما هیچ‌وقت به من حمله نکرد. چون رفتارشناسی حیوان را می‌دانم، سعی می‌کنم نزدیک خرس‌ها بخصوص وقتی همراه توله‌هایش است نشوم. یک‌بار در فاصله دو متری همدیگر را دیدیم؛ او از غار بیرون آمد، من هم‌زمان دیدمش و هر دو فرار کردیم! یکی از بهترین عکس‌هایی که گرفتم همان لحظه بود.
او درباره خطر حمله خرس می‌گوید: وقتی خرس حمله می‌کند، معمولا با پنجه به صورت می‌زند. ضربه دست خرس فوق‌العاده سنگین است. ما سه خرس را برای تحقیقات بی‌هوش کرده‌ایم و می‌دانم چه نیرویی دارد. در پروژه‌های میدانی، اگر کسی از جامعه محلی استخدام می‌کردم حتما او را بیمه می‌کردم تا در صورت بروز حادثه حمایت مالی شود.
تعارض انسان و حیات‌وحش؛ خسارت‌های جبران‌نشده
در استان‌های شمالی، گزارش از تلف شدن خرس‌های قهوه‌ایی در اثر عامل انسانی (تیراندازی یا ضربه سخت) بسیار زیاد است. به نظر می‌رسد جامعه محلی در این استانها راحت‌ترین راه را حذف انسان و انتقام از او در صورت خسارت به محصولات کشاورزی می‌دانند. مرتضی آریانژاد که سال‌ها روی تعارضات خرس سیاه بلوچی در زیستگاه‌های جنوبی کار کرده، درباره وضعیت تعارض انسان و خرس سیاه در جنوب شرق ایران می‌گوید: در این تعارض‌ها معمولا حیات‌وحش بازنده است. اما شناخت رفتار خرس و آموزش جوامع محلی برای برخورد ایمن، مهم‌ترین راه جلوگیری از چنین تعارض‌هایی است. محلی‌ها به تجربه می‌دانند که خرس سیاه به‌ندرت خطرناک است. اما یک لحظه غفلت یا غافلگیری می‌تواند فاجعه‌بار شود. باید کاری کنیم که هم جان انسان حفظ شود و هم خرس قربانی ترس و خشم مردم نشود.
مرتضی آریانژاد، فعال محیط‌زیست و مدیر موسسه حامیان حیات‌وحش «هرموز» می‌افزاید در جنوب شرق ایران وضعیت کمی متفاوت است. اینجا معمولا در اثر حمله یا آسیب به دام چنین واکنش‌هایی رخ می‌دهد، چون قیمت دام بالاست و هیچ خسارتی هم به مردم پرداخت نشده و نمی‌شود. در استان هرمزگان صندوق ملی محیط زیست یک ریال هم خسارتی بابت تعارض با خرس نداشته است. در نتیجه، وقتی مردم احساس می‌کنند حمایتی وجود ندارد، ممکن است خودشان دست به اقدام بزنند.
بیشتر بخوانید:
چرا دیده شدن خرس سیاه در کرمان مهم است
دخل و خرج صندوق ملی محیط زیست
بیمه گاو، اسب، قاطر، گوسفند، بز و کندوی عسل چقدر است؟ | خسارت کدام جانوران پرداخت می شود؟
جبران خسارت قابل توجه به گونه‌های جانوری
خرس سیاه در حوض آبی
تقابل انسان و پلنگ در مازندران | دلیل افزایش مشاهده پلنگ در روستاها چیست؟ | تشکیل ۲۵۰ پرونده خسارت در مازندران
خسارت ناشی از حمله حیوانات وحشی به اموال مردم را پرداخت می‌کنیم
اعتماد چگونه از بین می‌رود
آریانژاد به پروژه‌های کاهش تعارض با پلنگ اشاره می‌کند و می‌گوید: در پروژه‌ای که دو سال روی پلنگ در شهرستان‌های میناب و بشاگرد انجام دادیم، به حدود ۲۵۰ دامدار خدمات دامپزشکی و تجهیزات پیشگیری مثل چراغ خورشیدی دادیم تا از حمله پلنگ به دام‌ها جلوگیری شود. با آموزش جوامع محلی و همکاری مردم، میزان تعارض به‌طور محسوسی کاهش پیدا کرد. اما در مورد خرس سیاه چنین حمایت‌هایی وجود ندارد. اطلاعات و داده‌های زیادی جمع‌آوری کردیم، وقتی شما از دامدار آمار می‌گیرد آنها چشم انتظار توجه و رسیدگی می‌شوند. اما وقتی خسارت‌ها جبران نشود، اعتماد جوامع محلی حتی نسبت به ما که نقش تسهیلگری و آموزش داشتیم هم از بین می‌رود.
او می‌افزاید: خرس سیاه بعد از یوزپلنگ، در رتبه دوم گونه‌های بحرانی ایران قرار دارد، اما این جایگاه فقط روی کاغذ است. در عمل، نه منطقه حفاظت‌شده‌ای برایش تعریف شده و نه بودجه‌ای برای حفظ زیستگاه آن اختصاص یافته است. تمام مطالعات و پایش‌ها بیشتر بر اساس علاقه شخصی و داوطلبانه انجام شده است.
بازسازی زیستگاه و تلاش‌های مردمی در رودان
آریانژاد درباره اقدامات مردمی برای حفظ زیستگاه خرس سیاه توضیح می‌دهد: در شهرستان رودان، برای احیای زیستگاه خرس سیاه اقدام به بازسازی سازه‌های سنتی موسوم به «دربن» کردیم. «در» به معنی دره و «بَن» به معنی بند آوردن و بستن و یعنی دره را بند آوردن. این سازه‌های سنگی که از چند صد سال پیش وجود داشت، باعث می‌شد پشت آنها رسوبات پس از باران جمع شود و مردم بتوانند درون آن نخل بکارند. نخل، هم منبع غذایی مردم بود و هم خرس‌ها. اما در دهه‌های اخیر به‌دلیل مهاجرت و سیلاب‌ها بیشتر این سازه‌ها تخریب شده بود. ما با کمک مردم و نذر طبیعت، حدود ۲۰۰ میلیون تومان جمع‌آوری کردیم و سه سازه دربن را بازسازی کردیم. هر سازه بیش از صد میلیون تومان هزینه داشت، اما سازمان محیط‌زیست هیچ حمایتی نکرد. حتی در حالی‌که وعده کمک داده بودند، هشت ماه گذشته و هنوز بودجه‌ای تخصیص نیافته است. برای ساخت این سازه‌ها جامعه محلی به صورت داوطلبانه کار کردند و کیسه‌های سیمان را چند ساعت به کول کشیدند تا به دل زیستگاه ببرند و دوربین‌های تله‌ای نشان داد که این سازه‌ها دقیقا در جای درست کار گذاشته شده است.
به گفته آریانژاد، در منطقه رودان که بیشترین تعارض میان انسان و خرس سیاه مشاهده می‌شود، حدود ۷۰ درصد زیستگاه‌ها بر اثر فعالیت معادن از بین رفته است. در همان نقطه‌ای که برای نجات خرس سیاه سازه ساخته بودیم، مجوز معدن جدید صادر شد. این تناقض دردناک است؛ از یک‌سو هزینه‌های سنگینی برای احیای زیستگاه پرداخت می‌شود، و از سوی دیگر همان زیستگاه دوباره در معرض نابودی قرار می‌گیرد.
