ایران یکی از کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده اصلی چای در دنیا است. چای نوشیدنی تخدیری است محبوبیت زیادی در جهان دارد. بخش قابل‌توجهی از نیاز کشور به چای از طریق واردات تامین می‌شود. فعالیت در تولید چای طی سال‌های اخیر با چالش‌های جدی مواجه بوده است، به همین سبب نیز به گفته برخی کشاورزان تغییر کاربری اراضی کشاورزی به‌خصوص در استان‌های شمالی کشور و ویلاسازی سود به‌مراتب بالاتری خواهد داشت. با این‌وجود نباید فراموش کرد که تداوم تولید چای با امرار معاش بخش بزرگی مردم مرتبط است.
صنعت چای در ایران با وجود در اختیار داشتن استعدادهای بالقوه هنوز نتوانسته، جایگاه خود را در سطح جهانی تثبیت کند. وابستگی بیش از چند ده هزار خانواده به کشت و تولید چای و همچنین سرانه مصرف قابل‌توجه این محصول در میان خانوارهای ایرانی، اهمیت این بخش را بیش از پیش آشکار می‌کند. قیمت‌گذاری نامناسب برای چای، قاچاق این محصول، بی‌توجهی به آموزش چای‌کاران و بهره‌مندی از نوآوری در واحدهای صنعتی چای، حیات و آینده این بخش را با چالش روبه‌رو کرده است.
نعمت یاورزاده، فعال صنعت چای در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در ارزیابی شرایط حاکم بر کشت چای در کشور اظهار کرد: تولید چای در طول سال‌های گذشته با مشکلات و چالش‌های متعددی مواجه بوده است. تولید در این حوزه تحت‌تاثیر سیاستگذاری ناکارآمد فاقد سودآوری لازم است. این وضعیت در شرایطی است که معیشت بخش بزرگی از مردم و کشاورزان در استان‌های شمالی کشور با اتکا به کشت این محصول تامین می‌شود.
یاورزاده افزود: مداخلات مستقیم دولت در روند قیمت‌گذاری چای، سرکوب قیمتی این محصول و عدم رشد بهای آن متناسب با تورم حاکم بر اقتصاد ایران، عملا سودآوری در این بخش را متاثر کرده است. بهای برگ سبز چای توسط شورای قیمت‌گذاری تعیین می‌شود. انتظار می‌رود قیمت تضمینی تعیین شده برای برگ سبز چای با هدف حمایت از کشاورزان تعیین شود. در سال ۱۴۰۴، قیمت خرید تضمینی هر کیلو برگ چای درجه یک ۲۴۵۰۰ تومان و چای درجه دو ۱۸۰۰۰ تومان تعیین شده است. همچنین سهم کارخانجات چای از بهای برگ سبز چای، معادل ۷۵ درصد قیمت خرید تضمینی این محصول خواهد بود. یعنی ۲۵ درصد قیمت تعیین شده توسط دولت پرداخت خواهد شد. وزارت جهاد کشاورزی، وزارت امور اقتصادی و دارایی و سازمان برنامه و بودجه کشور در این فرآیند دخیل هستند.
این فعال صنعت چای گفت: با وجودی که انتظار می‌رود قیمت تضمینی تعیین شده برای برگ سبز چای با هدف حمایت از کشاورزی تعیین شود، به اعتقاد ما نرخ تعیین شده برای این محصول با تورم حاکم بر اقتصاد کشور و تامین نیاز کشاورزان منطبق نیست. یاورزاده گفت: تاخیر در پرداخت هزینه چای‌کاران از دیگر مواردی است که سودآوری تولید را در این بخش مهم کشاورزی کشور متاثر می‌کند. کشاورزان و چای‌کاران معیشت خود را با اتکا به کاشت این محصول تامین می‌کنند، بنابراین کشاورزان انتظار دارند بهای این محصول هر ساله متناسب با نرخ تورم، افزایش یابد. اما بی‌توجهی سیاستگذار به قیمت واقعی چای، رغبت کشاورز را به کشت چای کم می‌کند. در نتیجه شاهد تغییر مداوم کاربری زمین‌ها هستیم.
وی افزود: لازم است سیاست‌های اتخاذ شده از سوی دولت در بخش کشت چای نیز با رویکرد حمایت‌گرایانه اتخاذ شود. تغییر رویه دولت در حوزه کشت چای ضروری است، به‌عنوان نمونه دولت می‌تواند با ارتقا تکنولوژی روش‌های نوین کشاورزی و اصلاح روش‌های سنتی و همچنین بهبود شرایط خاک و کشت، مسیر تولید را در این بخش، هموار کند. با این‌وجود در عمل سیاستگذاران تنها به قیمت‌گذاری غیرمنصفانه این محصول اصرار دارند و از هرگونه اقدامات حمایتی دیگری خودداری می‌کنند.
این فعال صنعت چای گفت: هنوز آمار دقیقی از برگ سبز کشت شده چای در کشور منتشر نشده، اما با توجه به شرایط و مشاهدات ما، به نظر می‌رسد میزان تولید برگ سبز چای حدود ۲۰ درصد کاهش یابد. دلایل این افت تولید جای بررسی و بحث و تلاش برای رفع آن دارد. درهمین‌حال باید خاطرنشان کرد که هنوز بخشی از مطالبات کشاورزان پرداخت نشده که به منزله تحمیل خسارت به فعالان این حوزه است. یاورزاده گفت: در حال حاضر مجموع میزان تولید چای کشور حدود ۳۰ هزار تن برآورد می‌شود؛ نیمی از این محصول کشت شده در بازار داخلی مصرف می‌شود و مابقی آن روانه بازارهای جهانی خواهد شد.
این فعال حوزه کشاورزی گفت: آمار دقیقی از مجموع مصرف چای در کشور وجود ندارد و همین خلأ آماری نیز مانع برنامه‌ریزی برای تولید و فعالیت در این صنعت مهم است. میزان مصرف چای کشور از ۷۰ تا ۱۲۰ هزار تن متغیر است. این اختلاف آماری گسترده مانع برنامه‌ریزی جامع در این بخش است. هرگاه صحبت از قیمت‌گذاری چای به میان می‌آید، میزان مصرف این نوشیدنی در کشور حدود ۷۰ هزار تن گزارش می‌شود تا با اتکا به آن قیمت برگ سبز چای، کاهش یابد. اما هر زمان سخن از واردات چای به میان می‌آید، برآورد ۱۲۰ هزار تنی از مصرف این محصول در کشور مطرح می‌شود.
این فعال صنعت چای در پاسخ به سوالی مبنی بر کیفیت چای ایرانی گفت: چای تولید شده در ایران از کیفیت بالا و حتی ممتازی برخوردار است. این محصول زراعی فاقد فلزات سنگین است؛ رنگ و اسانس به آن افزوده نمی‌شود. با این‌وجود چای نوشیدنی است که مصرف آن به ذائقه افراد وابسته است. کما اینکه در شهرهای شمالی کشور خریدوفروش چای خارجی متقاضی ندارد.
این فعال حوزه کشاورزی در پاسخ به سوالی مبنی بر صادرات چای ایران به مقاصد بین‌المللی گفت: چای ایرانی در بسیاری از کشورها خریدار دارد. این محصول حتی به کشورهای اروپایی و کشورهای حوزه سی‌آی‌اس صادر می‌شود. یاورزاده با اشاره به آمار مصرف چای در دنیا گفت: مصرف چای در سطح جهانی حدود ۴میلیون و ۲۰۰ هزار تن برآورد می‌شود، بنابراین سهم ایران از این محصول بسیار محدود برآورد می‌شود. درحالی‌که ایران از پتانسیل لازم برای ارتقا تولید کشت چای برخوردار است و می‌توان سهم ایران را در تولید این بخش ارتقا داد.
حبیب جهانساز رئیس سازمان چای کشور در ارزیابی چالش‌ها و مشکلات اساسی حاکم بر کشت چای گفت: تولید چای با وجود همه مشکلات در سال‌های اخیر رو به رشد بوده است. در حال حاضر مجموع تولید چای خشک در کشور حدود ۳۰ هزار تن برآورد می‌شود، درحالی‌که میزان تولید این محصول در سالیان گذشته به ۱۷ هزار تن هم کاهش یافته بود. جهانساز گفت: کشاورزان فعال در حوزه کشت چای با مشکلاتی در روند فعالیت خود مواجه هستند. مهم‌ترین مشکلات برای کشاورزانی است که سطح مالکیت محدودی را در اختیار دارند.
میانگین مالکیت باغات کشت چای در حدود ۵هزار مترمربع برآورد می‌شود. درحالی‌که کشاورز باید بیش از ۲.۵ هکتار باغ چای داشته باشد تا اقتصاد خانوار وی تامین شود. در چنین شرایطی کشاورزان باید با اتکا به سایر فعالیت‌های جانبی معیشت خانواده خود را تامین کنند. وی در پاسخ به سوالی مبنی بر راهکار مواجه با شرایط کشاورزی خرده‌مالکی گفت: تعاونی‌های روستایی فرصتی برای غلبه بر مشکلات کشاورزی خرده‌مالکی است. با این‌وجود تعاونی‌های کشاورزی ما آن‌قدرها که باید قدرتمند نیستند تا نقش جدی در این حوزه بر عهده بگیرند.
چالش‌های متعددی کشت، تولید و حتی فروش چای کشور را تحت‌تاثیر قرار می‌داد. در درجه نخست آنکه دورنمای روشنی از کشت چای و تولید این محصول در قالب‌های صنعتی به چشم نمی‌خورد. تداوم سیاست قیمت‌گذاری دستوری برای این محصول دورنمای فعالیت در این حوزه را نامطمئن کرده است. درهمین‌حال باید تاکید کرد باغ‌های کشت چای عموما مساحت کوچکی دارند و همین کشاورزی خرده‌مالکی عملا سودآوری تولید را متاثر می‌کند. به‌علاوه آنکه در چنین شرایطی بهره‌مندی از تکنولوژی‌های نوین کشاورزی ممکن نیست. فرهنگ بدچینی به دلیل پایین بودن بهای قیمت برگ سبز چای از کیفیت فعالیت در این بخش می‌کاهد. در این میان در فرآیند حمل‌ونقل برگ سبز چای، شاهد تراکم و فشردگی برگ سبز هستیم که از کیفیت نهایی محصولات می‌کاهد.
در ادامه از بی‌توجهی نهادهای مسوول در ارتقا ویژگی‌های زراعی و نژادی باید به‌عنوان دیگر عامل افت تولید برگ سبز چای در باغ‌های زراعی نام برد. بی‌توجهی سیاستگذار به تحقیقات کاربردی چای به‌خصوص روی پروژه‌های به‌زراعی و به‌نژادی نیز از کیفیت تولید در این بخش می‌کاهد. در ادامه و پس از انتقال برگ سبز چای به کارخانه‌ها نیز با مشکلات و کاستی‌های متعددی مواجه هستیم. فرسوده و قدیمی بودن کارخانه‌های تولید چای، نبود کارگر حرفه‌ای در کارخانه‌ها و فقدان آزمایشگاه کنترل کیفی در بسیاری از کارخانه‌های چای‌سازی از مهم‌ترین مواردی هستند که فعالیت در این صنعت مهم را دشوار و کم‌بازده کرده است.
در چنین فضایی برای غلبه بر مشکلات باید از راهکارهای متفاوتی بهره گرفت که ازجمله مهم‌ترین آنها می‌توان به تشکیل تعاونی‌های روستایی برای تولید محصول در باغات گسترده، توسعه ایجاد شبکه‌های آبیاری، اجرای طرح‌های آزمایشگاهی تغذیه گیاهی، تعیین نقشه جامع باغ‌های چای و شناسنامه‌دار کردن آنها با هدف مدیریت تولید در این بخش، احیا باغ‌های مخروب یا نیمه‌مخروبه و ارائه تسهیلات بانکی برای آغاز به‌کار مجدد آنها و توسعه مکانیزاسیون در باغ‌های چای اشاره کرد.
توجه به این نکته ضروری به‌نظر می‌رسد که کشت‌وکار چای در قیاس با برنج‌کاری، اشتغال‌زایی بیشتری به همراه دارد. در همین‌حال فرسایش خاک نیز در باغ‌های چای به‌مراتب پایین‌تر و مصرف آب نیز به شدت کمتر است. بنابراین ترویج توسعه کشت چای در بازار داخلی و فروش بخشی از این محصول در بازار بین‌المللی گریزگاهی برای غلبه بر مشکلات ناشی از کم‌بارشی در سال‌های اخیر خواهد بود. در واقع با اتکا به مزیت‌های تولید چای از سیاستگذار انتظار می‌رود برای غلبه بر مشکلات این بخش برنامه‌ریزی کند.
