فرهیختگان نوشت: با آغاز تعطیلات نوروزی در فصل بهار شاهد سفر‌های گسترده و پر ازدحام مردم در شهر‌ها و استان‌های مختلف هستیم.

 

بازه زمانی‌ای که مردم به قصد دیدار با اقوام و خویشاوندان خود و یا گردش و سرگرمی راهی استان‌های دیگر می‌شوند. ایران نیز به جهت گستردگی جغرافیایی و اماکن تاریخی و مذهبی متنوع در داخل خود همواره جاذبه‌های متنوعی برای سفر‌های خانوادگی مهیا کرده است.

 

 طبق گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس که برگرفته از داده‌های تازه‌منتشرشده‌ مرکز آمار ایران است اکثر سفر‌های ایرانیان در استان‌های داخلی کشور رقم خورده و حجم سفر‌های ایرانیان به کشور‌های خارجی در فصل بهار ناچیز بوده است.

 

همچنین در سال‌های اخیر به دلیل افزایش پیوسته نرخ تورم انتظار می‌رفت تعداد سفر‌های مردم کاهش قابل‌توجهی پیدا کند با این حال اطلاعات و آمار مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد حجم سفر‌های بهاری در سال‌های اخیر در حال افزایش است. سفر‌های جامعه ایرانی در سال‌های اخیر به‌ویژه از سال 1390 تا امروز سبب شده این پرسش‌های کلیدی مطرح شود که خانوار‌های ایرانی از اوایل دهه ۱۳۹۰ تا امروز تا چه حد به جاذبه‌های گردشگردی ایران سر ‌زده‌اند؟ مقاصد محبوب‌شان کجا بوده است؟ شیوع کرونا و تورم روبه افزایش تا چه اندازه میزان سفر‌ها را کم‌رنگ کرده؟ خانوار‌های ایرانی بیشتر با چه وسیله‌ای سفر می‌کنند و مهم‌ترین انگیزه آن‌ها از سفر در فصل بهار چیست؟ 

 

 

با شیوع همه‌گیری کرونا و آغاز محدودیت‌های گسترده جهت انجام هرگونه سفر، مرکز آمار ایران به عنوان مرجع رسمی انتشار داده‌های مربوط به گردشگران ملی، پس از سه سال وقفه، در ۱۵ اسفند ۱۴۰۳ نتایج کلی آمارگیری از گردشگران ملی در بهار سال ۱۴۰۳ را منتشر می‌کند. مرکز آمار در ادامه و در اواسط بهار سال جاری این آمار را به‌روز و تکمیل می‌کند. طبق آماری که مرکز آمار منتشر کرده و در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به آن پرداخته در بهار سال گذشته بیش از نیمی از خانوار‌های کشور، یعنی جمعیتی حدود ۱۴ میلیون خانوار، حداقل یک سفر را انجام داده‌اند.

 

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارش اخیری که منتشر کرده تأکید می‌کند، در مجموع طی فصل بهار در سال 1403 بیش از ۷۱ میلیون سفر در کشور ثبت شده که از این تعداد، ۷۰ میلیون و ۶۰۰ هزار سفر داخلی بوده و مابقی متعلق به سفر‌های خارجی است. آمار‌های منتشرشده از رفتار خانوار ایرانی در سال گذشته حاکی است که خانوار‌ها باتوجه به فشار‌های مالی و محدودیت‌های معیشتی در تلاشند تا هزینه سفر خود را به حداقلی‌ترین شکل ممکن برسانند؛ به نحوی که از تعداد ۷۰ میلیون و ۶۰۰ هزار سفر، نزدیک به ۳۶ میلیون سفر (۵۱ درصد) بدون اقامت شبانه و حدود 34 میلیون سفر (49 درصد) با اقامت شبانه به سفر رفته‌اند. 

 

 موضوع دیگری که پررنگ است، این است که جامعه ایران کدام استان‌ها را مقاصد اصلی خود می‌دانند و تمایل دارند به آن استان‌ها سفر کنند؛ طبق داده‌های به‌دست‌آمده از این ۷۰ میلیون سفر انجام شده استان‌های خراسان رضوی، مازندران، گیلان، تهران و فارس جزو استان‌های مقصد با بیشترین سفر‌ها در بهار ۱۴۰۳ بوده‌اند. در کنار مسائل مربوط به مقاصد اهداف جامعه ایرانی برای سفر نیز قابل‌توجه است، طبق اطلاعاتی که مرکز پژوهش‌های مجلس اخیراً در گزارشی منتشر کرده است مهم‌ترین اهدافی که گردشگران در سال گذشته داشته‌اند در چهار هدف اصلی از جمله دیدار با اقوام و آشنایان، تفریح و فراغت، زیارت و درمان خلاصه شده است. 

 

 

سفر‌های فصل بهار جامعه ایرانی که می‌توانست به گردش مالی قابل توجه در جامعه میزبان منجر شود؛ اما دستاورد قابل توجهی نداشت؛ چراکه این سفر‌ها وارد مسیر‌های غیررسمی یا حمایت‌های خانوادگی شده است که امکان گردش مالی برای جامعه میزبان را به حداقلی‌ترین شکل ممکن رسانده است. آمار منتشرشده در این زمینه حاکی است که نزدیک به 70 درصد از اقامت‌ها در بهار 1403 اقامت در خانه بستگان و آشنایان بوده است.

 

در مقابل سهم هتل‌ها و مهمان‌سرا‌ها به‌شدت ناچیز بوده است به نحوی که تنها 4 درصد اقامت‌ها را به خود تخصیص داده است.  افزایش تورم و گرانی‌های موجود، نحوه سفرکردن جامعه ایرانی را نیز با تغییراتی همراه کرده است؛ به شکلی که ایرانیان برای سفر کمتر به سراغ هواپیما و قطار ‌می‌روند. به همین جهت حجم عظیم سفر‌های داخلی در بهار سال گذشته با خودرو و وسایل نقلیه شخصی رقم خورده است. در جامعه ایران کمتر خانواده‌ای بدون خودرو است، حتی خانواده‌های کم‌درآمد نیز یک وسیله نقلیه برای خود دارند به همین جهت است که آمار‌ها نشان می‌دهند حدود 70 درصد از سفر‌ها در مسیر رفت با خوردرو‌های شخصی رقم خورده. آماری که از وابستگی بالای گردشگران به این وسیله نقلیه خبر می‌دهند. در مقابل آمار سفر‌ها با هواپیما و قطار کمتر از 3 درصد است. 

 

 

در بازه زمانی 1390 تا 1403 به دلیل عوامل گسترده اقتصادی، تغییرات اجتماعی و زیرساختی، تغییرات متأثر از همه‌گیری کرونا شاهد تغییرات قابل توجهی در سفر خانوار‌های ایرانی در طول 13 سال گذشته بوده‌ایم. با شروع دهه 90 ما شاهد افزایش سفر‌ها در فصل بهار بوده‌ایم به نحوی که در بهار سال 1390 حدود 58 درصد یعنی جمعیتی حدود 8 میلیون خانوار حداقل یک‌بار به سفر رفته‌اند. در سال‌ها بعد با وجود اتفاقات گوناگون میزان سفر خانوار‌های ایرانی به اوج خود در سال 1397 می‌رسد به نحوی که از حدود 25 میلیون خانوار نزدیک به 70 درصد آن‌ها یعنی حدود 17 میلیون خانوار به مسافرت رفتند که در مجموع شاهد 112 میلیون سفر بوده‌ایم. 

 

با شروع سال 1398 و با آغاز بارندگی‌های شدید و سیلاب‌های گسترده این آمار شاهد افت معناداری بود و در سال بعد با آغاز شیوع همه‌گیری کرونا سفر‌ها توسط خانوار‌ها به حداقلی‌ترین میزان ممکن رسید. با اتمام همه‌گیری کرونا و با شروع بهار 1400 حجم سفر‌ها مانند سال 1397 نبود و تنها 30 درصد خانوار‌ها به سفر رفتند. با گذر زمان میزان بازیابی سفر‌ها رشد معنادارای کرد به نحوی که در سال 1403 از 27 میلیون خانوار نزدیک به 52 درصد آن‌ها به سفر رفتند. با این حال فاصله چشمگیری بین میزان سفر‌ها در سال 1403 با سال 1397 وجود دارد. از مهم‌ترین عواملی که در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به آن پرداخته شده عواملی مانند مشکلات اقتصادی، افزایش هزینه‌های سفر و کاهش ظرفیت حمل‌ونقل عمومی و تداخل ماه مبارک رمضان با ایام نوروز بوده است. 

 

 

در طی فصل بهار در بازه زمانی 1390 تا 1403 شاهد بوده‌ایم که بیش از 720 میلیون سفر در این مدت ثبت شده است که 46 درصد یعنی حدود 330 میلیون سفر تنها متعلق به 6 استان کشور از جمله خراسان رضوی، تهران، مازندران، گیلان، اصفهان و فارس بوده است. در این بازه 13 ساله استان خراسان رضوی به استثنای یک سال همواره رتبه‌ نخست گردشگری در ایران بوده است.  همچنین در این بازه یک دهه‌ای ما شاهد سه دوره متفاوت از یکدیگر در حوزه گردشگری بوده‌ایم.

 

 بازه اول اویل دهه 1390 بود که گردشگری داخلی در ایران با سرعتی آهسته در حال رشد بود به نحوی که حجم سفر‌ها از 33 میلیون سفر در بهار 1390 به 37 میلیون سفر در سال 1393 رسید. در بازه دوم، متعلق به بازه زمانی 1395 تا 1397 بود، زمانی که شاهد جهشی قابل‌توجه در دو سال پیاپی در زمینه گردشگری داخلی بودیم.

 

در این سال‌ها حدود 50 میلیون سفر رقم خورد، این رقم به نسبت بازه اول قابل توجه بود؛ چراکه به نسبت سال 1390 با رشدی 52 درصدی همراه بود. با شروع همه‌گیری کرونا و افت شدید سفر‌ها اینک شاهد دوره سوم سفر‌ها بوده‌ایم، وجه خاص بازه سوم گردشگری در ایران این است که مجدد حجم سفر‌ها در سال 1403 به میزان سال‌های ابتدایی دهه 90 یعنی 1390 تا 1392 بازگشته است. 

 

 

 سفر‌ها همواره به دو بخش بدون اقامت شبانه و با اقامت شبانه تقسیم می‌شود. در بین سفر‌های با اقامت شبانه همچنان نام استان خراسان رضوی در تمام این سال‌ها صدرنشین مطلق بوده است، به نحوی که این استان در سال 1390 4.4 میلیون سفر یعنی حدود 12 درصد از کل سفر‌ها را داشته است. تعداد سفر‌ها در سال 1397 به اوج خود رسید و با 7.5 میلیون سفر پیشتاز تمام استان‌ها بود. این پیشتازی تا امروز نیز همچنان پابرجاست و خانوار‌های ایرانی استان خراسان رضوی را با اقامت شبانه به عنوان استان محبوب خود برای سفر می‌دانند. پس از استان خراسان رضوی استان‌هایی مانند مازنداران، گیلان، استان فارس، تهران و اصفهان نیز به چشم می‌خورد. 

 

میزان سفر‌های بدون اقامت شبانه نیز مشابه سفر‌های با اقامت شبانه است و در بازه زمانی 1390 تا 1403، 11 استان توانسته‌اند در میان پنج مقصد برتر گردشگری بدون اقامت قرار بگیرند که نام استان‌هایی مانند گیلان، مازنداران، اصفهان، فارس، تهران کرمانشاه، خوزستان، قزوین، خراسان رضوی و زنجان به چشم می‌خورد. 

 

 

بررسی آمار‌های منتشر شده در خصوص سفر‌های داخلی خانوار‌های ایرانی در فصل بهار از ابتدای سال 1390 تا سال 1403، تعداد خانورا‌های سفر کرده از 11.8 میلیون خانوار در سال 1390 به 14.1 میلیون خانوار در سال 1403 رسیده این یعنی ما شاهد رشدی 20 درصدی در این بخش هستیم؛ اما مسئله‌ای که در این زمینه قابل توجه است. شاخص دسترسی‌پذیری خانوار‌های مسافر به کل خانوار‌هاست. آمار‌های منتشر شده توسط گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید شاخص دسترسی‌پذیری در سال 1390، 58 درصد بوده که در سال 1403 به 52 درصد رسیده است به این معنی با وجود رشد جمعیت و تعداد کل خانوار‌ها و افزایش تعداد مسافران، سفر‌های بهاری برای همه اقشار محدودتر شده است.  علت محدود شدن سفر برای همه اقشار همان‌طور که انتظار می‌رود مربوط به افزایش هزینه‌های سفر و فشار‌های اقتصادی در سالیان گذشته بوده چراکه دسترس‌پذیری کاهش یافته و بخش قابل توجهی از جامعه به دلیل محدودیت‌های مالی از چرخه سفر‌های داخلی در فصل بهار به کنار رفته است. 

 

جامعه ایرانی با توجه به وجود منابع طبیعی، تاریخی و معنوی در کشور ایران یکی از جوامع گردشگر در جهان محسوب می‌شود. به نحوی که در سال‌های مختلف تعداد قابل توجهی از سفر‌ها رقم خورده است برای مثال در سال 1391 شاهد 71 میلیون سفر و در سال 1397 شاهد 112 میلیون سفر بوده‌ایم و این تعداد سفر پس از محدودیت‌های کرونایی در سال 1403 مجدد به 70 میلیون سفر رسیده است. مسئله‌ای که می‌تواند با نقش‌آفرینی قابل توجه مسئولان و متولیان امر باعث گردش مالی برای شهر‌های میزبان شده و از طریق این سفر‌ها برای مردم ساکن در استان‌های میزبان سودآوری رقم بخورد.