فروزنده جعفرزاده‌پور، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی امروز در نشست تخصصی «نسل الفا بدون فیلتر: نگاهی به ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای نسب آینده» اظهار کرد: نسل آلفا تازه در آستانه ورود به عرصه کنش اجتماعی است و هنوز تجربه زیسته و فرصت حضور فعال در میدان‌های اجتماعی را پیدا نکرده است. در سال‌های آینده می‌توان درباره رفتار اجتماعی این نسل با دقت بیشتری سخن گفت.
به گزارش ایسنا، وی با اشاره به حدیثی از حضرت علی(ع) درباره ارزش مشورت با جوانان گفت: امام علی(ع) در این حدیث فرموده‌اند هرگاه به مشورت نیازمند شدید، از جوانان آغاز کنید؛ زیرا ذهن آنان تیزتر و درکشان سریع‌تر است. سپس مسئله را با میانسالان و سالمندان در میان بگذارید تا ابعاد آن را نقادی کنند، چراکه تجربه بیشتری دارند.
جعفرزاده‌پور افزود: این نگاه نشان‌دهنده آن است که در سنت دینی ما نیز جوانان به‌عنوان گروهی صاحب اندیشه و خلاقیت شناخته شده‌اند و دیدگاه آنان در تصمیم‌سازی اهمیت دارد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی ادامه داد: زمینه‌های جامعه‌پذیری نسل جوان در دهه‌های اخیر دچار دگرگونی شده است. این تغییرات تنها مختص ایران نیست و در سایر نقاط جهان نیز مشاهده می‌شود. به همین دلیل، دیگر نمی‌توان از همان الگوهای پیشین در تعامل با نسل جوان استفاده کرد.
وی با اشاره به نظریه «مارگارت مید» در باب جامعه‌پذیری گفت: مید سه نوع الگوی ارتباط بین نسل‌ها را مطرح می‌کند. در جوامع سنتی، نسل جدید تکرار زندگی نیاکان خود است و این وضعیت را "پیشاسلی" یا نیاکان‌گرا می‌نامد. در دوره‌ای که جامعه در حال گذار است، الگوهای پیشین کارکرد خود را از دست می‌دهند و جوانان بیشتر از همسالان خود الگو می‌گیرند. اما در جوامعی که تغییرات بسیار سریع اتفاق می‌افتد، نسل جدید حتی از الگوهای هم‌نسلان خود نیز عبور می‌کند و در پی الگوهای جدید کنش می‌گردد.
جعفرزاده‌پور با تأکید بر اهمیت ارتباطات اجتماعی در انتقال ارزش‌ها و هنجارها گفت: ارزش‌ها از طریق تعاملات اجتماعی و ارتباطات چهره‌به‌چهره منتقل می‌شوند. اما در دهه‌های اخیر، این بسترهای ارتباطی تضعیف شده و میزان تعاملات اجتماعی در جامعه ایران کاهش یافته است.
وی در توضیح یافته‌های یک طرح پژوهشی با عنوان «الگوهای تعاملات اجتماعی» که به سفارش سازمان برنامه و بودجه انجام شده، اظهار کرد: بر اساس داده‌های این پژوهش، از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۴ تغییرات چشمگیری در الگوهای تعامل اجتماعی در ایران رخ داده است. خانواده همچنان مهم‌ترین بستر تعاملات اجتماعی است، اما نقش گروه دوستان و همسایگان کاهش یافته است.
این پژوهشگر یادآور شد: در گذشته، همسایگان در تعاملات اجتماعی نقشی پررنگ داشتند و پیوندهای خانوادگی و محلی مستحکم‌تر بود. اما امروزه، خانواده‌ها به سمت کوچک‌تر و منزوی‌تر شدن پیش می‌روند و ارتباط با همسایگان بسیار کاهش یافته است. حتی تعاملات دوستانه نیز محدود به چند دیدار در سال شده است.
جعفرزاده‌پور افزود: بر اساس مقایسه داده‌های پیمایش ملی فرهنگ و مصرف فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بین سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۹۸، تعاملات خانوادگی که پیش‌تر به‌صورت هفتگی انجام می‌شد، اکنون به فواصل طولانی‌تر و دیدارهای محدودتر تبدیل شده است. این روند به معنای کاهش انتقال تجربیات و ارزش‌های اجتماعی از نسل‌های گذشته به نسل‌های جدید است.
وی با اشاره به یکی دیگر از تغییرات فرهنگی در جامعه گفت: رفتارهای مذهبی جمعی که بستر مهمی برای انتقال ارزش‌ها و هنجارها بودند نیز دچار تغییر شده‌اند. بر اساس داده‌ها، میزان حضور در مراسم مذهبی مانند عزاداری‌ها و نماز جماعت از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۸ کاهش یافته و درصد افرادی که هیچ‌گاه در این آیین‌ها شرکت نمی‌کنند، افزایش پیدا کرده است.
جعفرزاده‌پور گفت: تحولات اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران نشان می‌دهد که بسترهای سنتی جامعه‌پذیری نسل جوان – از خانواده گرفته تا محله و آیین‌های جمعی – در حال تغییر است و برای درک و هدایت این روند باید سیاست‌گذاری فرهنگی متناسبی انجام گیرد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی با اشاره به کاهش تعاملات چهره‌به‌چهره و دگرگونی در سبک زندگی ایرانیان گفت: در سال‌های اخیر، رفتارهای مذهبی، روابط اجتماعی و سبک زندگی همگی دستخوش تغییر شده‌اند. این تغییرات بی‌تردید بر انتقال ارزش‌ها و هنجارهای جامعه اثرگذار است.
جعفرزاده‌پور افزود: در سال ۱۳۹۸، حدود ۴۳ تا ۴۵ درصد از افراد اعلام کرده‌اند که هیچ‌گاه در نماز جماعت شرکت نمی‌کنند. این آمار در مقایسه با سال ۱۳۹۴ افزایش یافته و نشان می‌دهد که رفتارهای مذهبی جمعی، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بسترهای انتقال ارزش‌های دینی، در حال تغییر است.
وی با تأکید بر اینکه تعاملات اجتماعی به میزان قابل توجهی کاهش یافته است، تصریح کرد: با کاهش ارتباطات چهره‌به‌چهره و کمرنگ شدن رفتارهای مذهبی جمعی، فرایند انتقال ارزش‌ها و هنجارها با چالش مواجه شده است. از سوی دیگر، سبک زندگی تغییر کرده، گروه‌های مرجع دچار دگرگونی شده‌اند و رسانه‌های نوین جایگزین بسیاری از روابط سنتی شده‌اند.
به گفته جعفرزاده‌پور، رسانه‌های جدید، به‌ویژه شبکه‌های اجتماعی، اکنون نقش مرجع را برای نسل‌های جوان‌تر ایفا می‌کنند.
وی گفت: جوانان و نوجوانان از طریق رسانه‌های نوین می‌کوشند زندگی خود را سامان دهند، الگوهای تازه‌ای برای زیستن بیابند و معیارهای جدیدی برای رفتار اجتماعی خود انتخاب کنند. نتیجه این روند، افزایش احساس تنهایی و کاهش پیوندهای اجتماعی است.
وی با اشاره به تأثیر رسانه بر سبک زندگی نسل جوان اظهار کرد: امروزه افراد تعاملات جمعی واقعی خود را با تعاملات مجازی جایگزین کرده‌اند. این امر بر فرایند انتقال ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی اثر مستقیم دارد. در واقع، رسانه به ابزار اصلی جامعه‌پذیری تبدیل شده است.
جعفرزاده‌پور افزود: در حالی که نسل‌های پیشین از طریق خانواده، همسایه و نهادهای مذهبی ارزش‌ها را فرا می‌گرفتند، نسل جدید بیشتر از فضای مجازی الگو می‌گیرد و این تغییر، نوعی شکاف نسلی در نظام ارزش‌ها ایجاد کرده است.
وی با ذکر مثالی از تجربه شخصی خود گفت: نوه من امسال وارد کلاس اول شده و معلمش او را مجبور کرده با دست راست بنویسد؛ همان اتفاقی که ۷۰ سال پیش برای مادر من افتاده بود. این نشان می‌دهد که ما هنوز از همان روش‌های سنتی آموزشی استفاده می‌کنیم، در حالی که نسل جدید با جهان متفاوتی روبه‌رو است.
جعفرزاده‌پور ادامه داد: در حوزه قوانین و مقررات نیز وضعیت مشابهی حاکم است. بسیاری از قوانین کشور هنوز بر مبنای شرایط و ارزش‌های چند دهه پیش نوشته شده‌اند. برای مثال، محدودیت‌های مربوط به استفاده از رسانه‌های دیداری مانند ویدئو همچنان وجود دارد، در حالی که این محدودیت‌ها با ذائقه و نیاز نسل جدید همخوانی ندارد.
این عضو هیأت علمی با اشاره به ظهور نسلی تازه به نام «نسل آلفا» اظهار کرد: این مفهوم نخستین‌بار در سال ۲۰۱۳ توسط مک‌کِرِیندل (McCrindle) مطرح شد. انتخاب نام "آلفا" نیز به‌خوبی بیانگر تفاوت بنیادین این نسل با نسل‌های پیشین است، به‌گونه‌ای که حتی برای نام‌گذاری آن از الفبای تازه‌ای استفاده شده است.
وی افزود: نسل آلفا نسلی است که در رسانه و با رسانه رشد کرده است. جامعه‌پذیری این نسل در فضای مجازی شکل می‌گیرد و جهان ارتباطی آن‌ها با واقعیت‌های دیجیتال گره خورده است. این گروه متولدین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ میلادی (۱۳۹۲ تا ۱۴۰۳ شمسی) را شامل می‌شود و بسیاری از آنان اکنون در دوران کودکی یا آغاز نوجوانی به سر می‌برند.
جعفرزاده‌پور با اشاره به ویژگی‌های رفتاری و شناختی نسل آلفا گفت: این نسل حدود یک‌چهارم زندگی خود را صرف نگاه به صفحه نمایش می‌کند و بخش زیادی از تجربه‌هایش از طریق فضای دیجیتال شکل می‌گیرد. آن‌ها نوگرا هستند، به روش‌های سنتی آموزش تمایلی ندارند و یادگیری را از طریق تجربه و عمل ترجیح می‌دهند.
وی تأکید کرد؛ نسل آلفا دارای تجربه‌های تاریخی و اجتماعی مشترکی است و هویت خود را از طریق حضور در شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌سازد. ارزش‌ها و باورهای آنان با نسل‌های گذشته تفاوت دارد و بسیاری از هنجارهای سنتی را غیرقابل پذیرش می‌دانند. بنابراین، برای درک و تعامل مؤثر با این نسل، باید الگوهای تربیتی، آموزشی و فرهنگی را بازنگری کرد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی با اشاره به تجربه زیسته دیجیتال نسل آلفا گفت: این نسل نخستین گروهی است که در فضای مجازی به دنیا آمده و هویت خود را در بستر رسانه‌های دیجیتال شکل داده است. زندگی آنان را نمی‌توان جدا از فضای مجازی تصور کرد.
جعفرزاده‌پور افزود: اگر در گذشته خانواده‌ها کنار هم فیلمی تماشا می‌کردند و درباره آن گفت‌وگو می‌کردند، امروز نوجوانان در بستر بازی‌ها، جست‌وجوها و تعاملات آنلاین خود ذائقه رسانه‌ای مشترکی دارند. آن‌ها در فضای مجازی زندگی می‌کنند و هویتشان از همان‌جا ساخته می‌شود.
وی با اشاره به تجربیات مشترک این نسل در ایران گفت: کودکان متولد ۱۳۹۲ به بعد، در دوره‌ای رشد کرده‌اند که با تحولات رسانه‌ای، اعتراضات اجتماعی سال ۱۴۰۱ و رخدادهای بین‌المللی مانند جنگ‌های اخیر هم‌زمان بوده است. این تجربیات جمعی، هویت اجتماعی آنان را شکل داده و آنان را از نسل‌های پیشین متمایز کرده است.
جعفرزاده‌پور افزود: نسل آلفا دارای هویتی متصل، برساخته و دیجیتال است. این نسل نه‌تنها از فضای مجازی استفاده می‌کند بلکه در آن زیست می‌کند. درک فناورانه عمیقی دارد، زندگی را در لحظه تجربه می‌کند و می‌خواهد اکنون خوشحال باشد. در مقابل، مهارت‌های عملی آنان ضعیف‌تر است و در نگارش یا ارتباطات نوشتاری نیز با چالش‌هایی روبه‌رو هستند.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه سبک زندگی نسل آلفا جهانی و چندفرهنگی است، اظهار کرد: این نسل روندهای جهانی را دنبال می‌کند و یادگیری را از طریق تجربه و عمل می‌آموزد. آموزش نظری برای آن‌ها جذاب نیست. آنان فردگرا هستند و تمایل دارند از طریق انجام دادن، یادگیری را تجربه کنند.
وی به گروهی خاص از نوجوانان این نسل اشاره کرد و گفت: حدود ۲۳ تا ۴ درصد از افراد این گروه در رده‌ی موسوم به "NEET" قرار می‌گیرند؛ یعنی نه تحصیل می‌کنند، نه کار دارند و نه مهارتی می‌آموزند. البته در ایران به‌دلیل شرایط خاص اجتماعی، این نسبت احتمالاً کمتر از میانگین جهانی است، اما وجود این پدیده نشانه‌ای از چالش‌های جدی در پیوند نسل جدید با نظام آموزشی و بازار کار است.
جعفرزاده‌پور در ادامه تصریح کرد: پرسش اساسی این است که آیا جامعه و نظام آموزشی ما برای نسل آینده آماده است؟ به نظر می‌رسد که محتوای درسی و سیاست‌گذاری‌های آموزشی کشور همچنان با روش‌های کهن اداره می‌شود و بازنگری لازم برای مواجهه با نیازهای نسل جدید صورت نگرفته است.
وی افزود: در بسیاری از کشورهای جهان، آموزش‌های مهارتی از دوره ابتدایی آغاز می‌شود تا افراد بتوانند در بزرگسالی از مهارت‌های عملی خود بهره ببرند. اما در کشور ما، هنوز تأکید اصلی بر آموزش نظری است و هدف، تربیت "انسان متعالی" بر اساس سند تحول آموزش و پرورش است؛ در حالی که نسل جدید می‌خواهد انسان معمولی‌ای باشد که بتواند زندگی روزمره‌اش را به‌خوبی مدیریت کند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی تأکید کرد؛ الگوهای اشتغال در آینده به‌سرعت تغییر خواهد کرد، اما ساختار بازار کار کشور هنوز پاسخگوی این تحولات نیست. در گذشته، افراد برای پس‌انداز و آینده‌سازی کار می‌کردند، اما نسل جدید کار می‌کند تا بتواند زندگی و تفریح خود را تأمین کند.
