به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ سال ۱۳۶۹ به دنبال برگزاری چهارمین کنفرانس وحدت اسلامی که با حضور جمعی از اندیشمندان جهان اسلام از سوی سازمان تبلیغات اسلامی در تهران برگزار شد، رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه‌ای دستور تشکیل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی را صادر فرمودند. در نوزدهم مهرماه همان سال نیز از سوی ایشان، آیت الله واعظ زاده خراسانی به عنوان اولین دبیر کل مجمع منصوب شد.

بی‌تردید فرمان تاریخی رهبر معظّم انقلاب را باید نقطه عطفی در تاریخ معاصر جهان اسلام دانست؛ این فرمان علاوه بر این که بازتاب آرمان‌های وحدت‌بخش امام خمینی (ره) بود، نشان از درکی ژرف از شرایط بحرانی جهان اسلام داشت. این تصمیم در شرایطی اتخاذ گردید که جهان اسلام با چالش‌های متعددی رو‌به‌رو بود. جنگ تحمیلی به تازگی پایان یافته بود و توطئه‌های استکبار جهانی برای ایجاد تفرقه میان مسلمانان و شیعه هراسی تشدید شده بود؛ بنابراین می‌توان صدور فرمان تاسیس مجمع تقریب در این شرایط، راهبردی کلان برای حرکت به سوی پروژه احیای تمدن اسلامی دانست.

با توجه به این توضیحات، لازم است تاسیس مجمع تقریب مذاهب اسلامی را از سه بعد مورد توجه قرار داد. در بعد داخلی، مسیر تحقق آرمان‌های وحدت‌بخش امام خمینی (ره) را هموار می‌ساخت. در بعد منطقه‌ای، پاسخی به پروژه تفرقه‌افکنی دشمنان بود. در بعد جهانی نیز الگویی برای همگرایی اسلامی و تشکیل امت واحده ارائه می‌داد.

همچنین ایده تاسیس مجمع نیز بر سه رکن مهم استوار بود: در ساحت معرفت، هدف مجمع بازگشت به مشترکات بنیادین مذاهب بدون هرگونه التقاط یا انحلال هویتی آنها بود. در عرصه راهبردی نیز هدف، از حاشیه به متن آوردن گفتمان وحدت اسلامی و نهادینه کردن آن بود و در بعد عملیاتی نیز هدف، ایجاد شبکه‌ای بزرگ از نخبگان و اندیشمندان جهان اسلام برای هدایت فکری جوامع اسلامی و مقابله با طرح‌های استعماری و تفرقه انگیز در جهان اسلامی بود.

یکی از نقاط برجسته تشکیل این مجمع تمرکز بر اصل دشمن مشترک بود. شناسایی صهیونیسم جهانی و استکبار به عنوان دشمن مشترک امت اسلامی که تمامی مذاهب را نشانه رفته است، از اصولی‌ترین اهداف این مجمع به شمار می‌رود. این اصل، وحدت را از یک موضوع انتزاعی به یک ضرورت عینی تبدیل کرد و به عبارت دیگر وحدت اسلامی را به ابزاری برای مقابله با رژیم صهیونی به عنوان دشمن مشترک امت اسلامی بدل ساخت. این موضوع سبب می‌شد قضیه فلسطین از فراموشی نجات یافته و همچنان به عنوان مسئله اول جهان اسلام باقی بماند.

هر چند موانع مختلفی بر سر راه وجود دارد که دستیابی کامل به این اهداف را با چالش مواجه ساخته است، اما مجمع تقریب در طول بیش از سه دهه فعالیت، دستاورد‌های قابل توجهی داشته است. تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی، برگزاری کنگره‌های بین‌المللی وحدت اسلامی، و ایجاد شبکه‌ای از علما و اندیشمندان جهان اسلام از جمله این دستاورد‌ها محسوب می‌شوند. امروزه عبارت «وحدت اسلامی» تقریبا به یک گفتمان رایج و پذیرفته‌شده در میان بسیاری از مسلمانان و نخبگان جهان اسلام تبدیل شده که سهم مجمع در این امر انکارناپذیر است و می‌توان این امر را از برجسته‌ترین دستاورد‌ها به شمار آورد.

اکنون که جهان اسلام با چالش‌های جدیدی، چون حوداث پس از طوفان الاقصی، عادی سازی روابط با رژیم صهیونی از سوی برخی دولت‌های اسلامی، فعال شدن دوباره برخی جریانات تکفیری و تلاش برای اسلام هراسی روبروست، نقش مجمع تقریب بیش از پیش حیاتی شده است.

البته علاوه بر این چالش ها، ظرفیت‌های نوینی هم در پیش روی مجمع قرار گرفته است؛ به عنوان نمونه هر چند تلاش استکبار جهانی بر اسلام هراسی بوده، اما پس از طوفان الاقصی موجی از اسلام گرایی و صهیونیسم ستیزی نیز شکل گرفته است که هدایت این موج به یک بستر گفتمانی امن می‌تواند آثار زیادی برای جهان اسلام به ویژه قضیه فلسطین در پی داشته باشد.

همچنین انفعال سران برخی از کشور‌های اسلامی در قبال مسئله فلسطین به ویژه پس از طوفان الاقصی، سبب خشم توده‌های مردم در جهان اسلام شده است؛ چیزی که احساس نیاز به مقاومت را در میان این مردم به ویژه جوانان و نخبگان افزایش داده است. اتخاذ راهبرد دیپلماسی عمومی فعال از سوی مجمع و ارتباط ساختار یافته با این اقشار می‌تواند، سرمایه‌ای استراتژیک برای آینده جهان اسلام فراهم آورد.

صدور فرمان تاسیس این مجمع از سوی رهبر معظم انقلاب در حقیقت ادامه راهی است که امام خمینی (ره) با اعلام هفته وحدت و تأکید بر مشترکات آغاز کردند. فرمان تأسیس مجمع جهانی تقریب، تجلی عینی «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» و سندی زنده بر پایبندی جمهوری اسلامی ایران به آرمان وحدت جهان اسلام است. تشکیل این مجمع و فعالیت‌های مشابه برای افزایش همگرایی در جهان اسلام نشان می‌دهد، وحدت از دیدگاه رهبران ایران اسلامی یک تاکتیک موقت برای برون رفت از چالش‌ها نیست، بلکه یک راهبرد تمدنی کلان برای حفظ اسلام و احیای امت اسلامی است.

نویسنده و پژوهشگر: عباس کریمیان