مردم شناس و پژوهشگر سیستان و بلوچستان در گفت و گو تفصیلی با خبرنگار مهر، با اشاره به نقش مهم پدر و مادر در شکل‌گیری علاقه به فرهنگ، هنر و زادبوم، به میراث فرهنگی و ادبی مردم سیستان و بلوچستان، جایگاه و نقاط ضعف و قوت آن پرداخت و به چند خرده فرهنگ از قوم سیستانی و بلوچ اشاره کرد.
پدر و مادرتان در مسیر فرهنگی که در آن گام برداشتید چه میزان نقش داشته اند؟
محمدعلی ابراهیمی گفت: پدر و مادرم هریک به نوعی در زنده نگه‌داشتن فرهنگ محلی تأثیرگذار بودند. مادرم از فعالان فرهنگی منطقه محسوب می‌شد و در حوزه شعر، ادبیات و روایت‌های بومی سیستان فعالیت داشت. ایشان بسیاری از «آسوک‌ها»، «آیکه‌ها»، «الوک‌ها» و «اردِه‌اَنی‌ها» را از پدرشان به یادگار داشتند و برای ما در کودکی می‌خواندند. همین قرائت‌ها عشق به فرهنگ سیستانی را در من زنده کرد. پدرم نیز انسانی سخت‌کوش و اهل دانش بود و بر تربیت فرزندانی که به اصالت ایرانی و سیستانی خود افتخار کنند، تأکید داشت.
در زمینه پژوهش‌های علمی و فرهنگی چه فعالیت‌هایی داشته‌اید؟
مردم شناس و پژوهشگر سیستان و بلوچستان بیان کرد: تاکنون سه کتاب منتشر کرده‌ام: ۱-معرفی جاذبه‌های گردشگری استان برای دانش‌آموزان، ۲-طرح اقدام مشترک در حوزه میراث فرهنگی میان سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان، و ۳-مجموعه‌ای از کتابچه‌های مردم‌شناسی با همکاری دانشگاه زابل. افزون بر این‌ها، بیش از سیزده اثر پژوهشی آماده چاپ دارم؛ از جمله «بررسی اشتراکات فرهنگی قوم سیستانی و بلوچ»، «زندگی‌نامه یعقوب لیث صفاری» و «کسب‌وکارهای گردشگری برای دانش‌آموزان». این آثار حاصل بیش از دو دهه تحقیق در حوزه فرهنگ، مردم‌شناسی و میراث ناملموس است.
مردم‌شناسی از نگاه شما به چه معناست و چه جایگاهی در توسعه فرهنگی دارد؟
وی ادامه داد: مردم‌شناسی در حقیقت مطالعه علمی فرهنگ‌ها، آیین‌ها، باورها، و سبک‌های زندگی مردمان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف است. یک مردم‌شناس با جمع‌آوری داده‌های میدانی از طریق پرسش‌نامه و مشاهده، به تحلیل رفتارها، آیین‌ها، معیشت، زبان، موسیقی و باورهای مردم می‌پردازد. این دانش نه‌تنها جنبه تاریخی دارد، بلکه در حل مسائل اجتماعی و فرهنگی امروز نیز مؤثر است. از رهگذر مردم‌شناسی می‌توان میراث ناملموس را شناسایی و حفظ کرد و از آن برای توسعه پایدار و فرهنگی بهره برد.
مردم شناس سیستان و بلوچستان بیان کرد: فرهنگ مجموعه‌ای از دانش، باور، آیین، رفتار و آداب است که در بستر زندگی اجتماعی شکل می‌گیرد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. فرهنگ زنده است و در رفتار روزمره مردم جلوه دارد. اگر این پیوستگی قطع شود، هویت جامعه آسیب می‌بیند. به همین دلیل پژوهش در حوزه فرهنگ نه فقط کار علمی، بلکه مسئولیتی اجتماعی است.
جایگاه فرهنگی سیستان و بلوچستان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
وی تصریح کرد: استان سیستان و بلوچستان یکی از غنی‌ترین مناطق ایران از نظر تنوع فرهنگی، قومی و زبانی است، اما متأسفانه جایگاه فرهنگ و هنر آن در حد شأن تاریخی‌اش نیست. این در حالی است که سیستان و بلوچستان مهد تمدنی است که هزاران سال پیش از میلاد، نشانه‌های شهرنشینی و دانش معماری، پزشکی، ریاضی و نجوم در آن شکل گرفته بود. تمدن شهر سوخته با قدمت بیش از پنج‌هزار سال، سندی بر این ادعاست. ما از لایه‌های تمدنی لادیز تا تیس شواهدی از زیست انسانی و فرهنگ دیرینه قوم بلوچ داریم. بنابراین هرچند استان گاه به نادرستی «محروم» نامیده می‌شود، اما من باور دارم دیگران از دیدن این گنجینه‌های ناشناخته محروم مانده‌اند.
مصادیقی از میراث ناملموس در استان را نام ببرید و بگویید که منظور چیست
ابراهیمی تاکید کرد: میراث ناملموس شامل همه آن چیزهایی است که از نسل‌های پیش به‌صورت شفاهی یا عملی منتقل شده‌اند؛ مانند آداب و رسوم، آیین‌ها، موسیقی، گویش، لباس، خوراک و حتی باورهای بومی. در سیستان و بلوچستان، آیین‌های محلی مثل نوروزخوانی، رمضان‌خوانی، تعزیه، سیتک‌خوانی، و موسیقی‌های محلی مانند لوکَه‌ها، گوانی‌ها و زهیروک‌ها بخش مهمی از این میراث‌اند. همچنین در بخش ادبیات عامه، داستانک‌ها، چیستان‌ها، ضرب‌المثل‌ها و افسانه‌های بومی، بازتابی از فرهنگ و روح مردم این خطه دارد.
درباره معماری سنتی و ارتباط آن با فرهنگ منطقه توضیح دهید
وی خاطرنشان کرد: معماری بومی سیستان و بلوچستان متأثر از اقلیم، طبیعت و سبک زندگی مردم است. در شمال استان، معماری خشتی و گِلی با خانه‌های گنبدی و دالانی رایج است؛ مانند نخستین چهارتاقی‌های شناخته‌شده در کوه خواجه. در مناطق مرکزی، معماری صخره‌ای و بیابانی دیده می‌شود و در جنوب، معماری حصیری و کپری متناسب با اقلیم گرم و مرطوب رایج است. هرکدام از این سبک‌ها بازتابی از فرهنگ و انطباق مردم با طبیعت دیده می شود.
زبان و گویش‌های محلی چه جایگاهی در هویت فرهنگی استان دارند؟
مردم شناس سیستان و بلوچستان گفت: زبان و گویش‌ها بخش مهمی از هویت فرهنگی ما هستند. زبان سیستانی از شاخه‌های کهن فارسی میانه و پهلوی پارتی است و در ساختار واژگان و دستور خود ویژگی‌های خاصی دارد؛ از جمله کاربرد پیشوندهای متمایز و صداهای خاص در آغاز واژه‌ها. در بلوچستان نیز زبان بلوچی از کهن‌ترین زبان‌های ایرانی است و گویش‌های متنوعی دارد؛ ازجمله سرحدی، برهویی، سراوانی و لاشاری. هرکدام از این گویش‌ها بخشی از تنوع فرهنگی و تاریخی استان را نشان می‌دهد.
موسیقی محلی چه نقشی در انتقال فرهنگ بومی دارد؟
وی ادامه داد: موسیقی در سیستان و بلوچستان بخشی از زندگی مردم است. موسیقی آوازی و سازی ما در آیین‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌ها حضور دارد و زبان احساس و روایت مردم است. در سیستان موسیقی همراه با شعر و حماسه است و در بلوچستان، موسیقی ریتمیک و آیینی چون گوانی‌ها و زهیروک‌ها در مراسم گوناگون اجرا می‌شود. این موسیقی‌ها، همانند زبان، حامل تاریخ، عشق، غم و شادی مردم‌اند که نسل به نسل منتقل می شود و مردم هر دو قوم سیستانی و بلوچ، با آن خاطره دارند یا خاطره سازی می کنند.
وضعیت کنونی پژوهش‌های مردم‌شناسی در استان را چگونه می‌بینید؟
ابراهیمی افزود: با وجود فعالیت‌های گسترده، متاسفانه در این حوزه کم کاری و کوتاهی های زیادی شده و حمایت و توجه زیادی برای پژوهش های مردم شناسی نمی شود. در این حوزه نیاز به تمرکز و حمایت بیشتری داریم. در ساختار سازمانی میراث فرهنگی، معاونت پژوهش مستقل وجود ندارد و اغلب تحقیقات به‌صورت متمرکز در وزارتخانه انجام می‌شود. اگر پژوهشکده‌های استانی تقویت شوند، می‌توان ظرفیت‌های مغفول فرهنگی را بهتر شناسایی کرد و در برنامه‌ریزی‌های توسعه از آن بهره گرفت.
با توجه به این ظرفیت‌ها، چه راهکاری برای بهره‌گیری از فرهنگ در توسعه استان دارید؟
وی گفت: فرهنگ و میراث بومی می‌توانند به‌عنوان زیرساخت توسعه پایدار عمل کنند. با معرفی درست آداب، زبان، هنر و موسیقی بومی، می‌توان گردشگری فرهنگی را رونق داد، اشتغال ایجاد کرد و نسل جوان را با هویت خود آشنا ساخت. ما باید از گذشته پرافتخار خود پلی به‌سوی آینده بسازیم؛ یعنی فرهنگ را نه فقط برای نمایش، بلکه برای بهره مندی، رشد و توانمندسازی جامعه به کار بگیریم. رجوع به فرهنگ و آداب و رسوم و تاریخ اقوام استان، میتواند حل کننده بسیاری از مشکلات و مسائل استان باشد.
سخن پایانی شما برای مخاطبان و پژوهشگران جوان چیست؟
ابراهیمی در پایان خاطرنشان کرد: سیستان و بلوچستان گنجینه‌ای است از فرهنگ، زبان و تاریخ. ما نخستین نشانه‌های شهرنشینی شرق فلات ایران را در این سرزمین داریم، مانند نخستین چشم مصنوعی جهان، نخستین خط کش جهان، نخستین انیمیشن جهان، نخستین عمل جراحی مغز در جهان. پژوهشگران جوان باید بدانند که در هر گوشه از این استان، داستانی ناگفته، آیینی فراموش‌شده و دانشی بومی نهفته است. اگر بتوانیم این ظرفیت‌ها را بشناسیم و معرفی کنیم، هم گذشته را پاس داشته‌ایم و هم آینده‌ای روشن‌تر برای نسل‌های بعد ساخته‌ایم. باور من این است که مردم ما محروم نیستند؛ بلکه دیگران از دیدن عظمت فرهنگی این دیار محروم مانده‌اند. نیاز است مسئولان به نگاه ویژه تری به ظرفیت های فرهنگی استان بنگرند.
