خبرگزاری مهر؛ گروه استانها: ایرج افشار در مهرماه سال ۱۳۰۴ در تهران و در خانواده‌ای فرهنگی با اصالت یزدی دیده به جهان گشود. پدرش، دکتر محمود افشار یزدی، از روشنفکران و نیکوکاران برجسته دوران خود و بنیان‌گذار بنیاد موقوفات افشار بود؛ بنیادی که دهه‌ها بعد به مرکزی تأثیرگذار در عرصه ترویج زبان فارسی و گسترش دانش ایران‌شناسی تبدیل شد.
ایرج افشار پس از پایان تحصیلات متوسطه، وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد و در رشته قضایی فارغ‌التحصیل گردید. اما مسیر زندگی‌اش به جای قضاوت در محاکم، به داوری در جهان فرهنگ و کتاب انجامید.
افشار از همان جوانی به کار مطبوعاتی روی آورد و با همکاری در مجله «آینده» فعالیت فرهنگی خود را آغاز کرد. او بعدها در کنار تدریس و پژوهش، مسئولیت سردبیری و انتشار ده‌ها نشریه علمی و فرهنگی را بر عهده گرفت و به تدریج نامش در میان فرهیختگان کشور به عنوان نماد دقت، وسواس علمی و عشق به فرهنگ مکتوب شناخته شد.
یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای او، تأسیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بود؛ مرکزی که هنوز هم به‌عنوان یکی از قطب‌های علمی کشور شناخته می‌شود. آثار فراوان او در زمینه نسخه‌شناسی، کتابداری، تاریخ، جغرافیا و فرهنگ مردم، میراثی گرانبهاست که تا امروز مرجع پژوهشگران ایرانی و خارجی به شمار می‌آید. او در طول بیش از شصت سال فعالیت علمی، بیش از ۳۰۰ جلد کتاب و سه هزار مقاله در نشریات معتبر به چاپ رساند و نام خود را به عنوان یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های فرهنگی قرن بیستم در ایران تثبیت کرد.
مسرت: ایرج افشار در طول عمرش بیش از ۳۰۰ کتاب و سه هزار مقاله تالیف کرد
حسین مسرت در گفتگو با خبرنگار مهر، گفت: ایرج افشار از آن دسته انسان‌هایی بود که با کار و تلاش معنا می‌یافت. پشتکار، دقت علمی و وسواس فرهنگی او مثال‌زدنی بود. کمتر کسی را در میان پژوهشگران می‌توان یافت که با آن حجم از فعالیت، همچنان چنین متواضع و فروتن باقی مانده باشد.
این پژوهشگر برجسته یزدی ادامه داد: استاد افشار در طول عمر خود بیش از ۳۰۰ کتاب و سه هزار مقاله در زمینه‌های گوناگون نوشت و تصحیح کرد. این حجم عظیم کار در واقع معادل فعالیت یک نهاد علمی کامل است. به جرأت می‌توان گفت که افشار خود به تنهایی یک مرکز پژوهشی زنده بود. حتی در روزهای آخر زندگی‌اش، در حالی که روی تخت بیمارستان بستری بود، نوشتن را رها نکرد.
مسرت درباره دلبستگی استاد به زادگاه پدری‌اش یزد نیز می‌گوید: افشار با اینکه در تهران به دنیا آمد، همیشه دل در گرو یزد داشت. در بسیاری از سفرهایش به جنوب و شرق ایران، حتماً چند روزی را در یزد می‌گذراند. حاصل همین عشق و دلبستگی، تألیف مجموعه گران‌سنگ ‘یادگارهای یزد’ بود که حاصل سال‌ها سفر و تحقیق او درباره آثار تاریخی و فرهنگی این شهر است. این اثر به‌حق یکی از مهم‌ترین منابع یزدشناسی در تاریخ معاصر به شمار می‌آید.
وی با اشاره به روحیه فروتنی افشار خاطرنشان می‌کند: او نه تنها دانش فراوانی داشت، بلکه در بخشش علم و تجربه‌اش به دیگران هیچ بخل نمی‌ورزید. هر کس از سراسر کشور به او نامه می‌نوشت، پاسخ می‌گرفت. همین روحیه باعث شد که شاگردان بسیاری در سراسر ایران به تربیت فرهنگی او مدیون باشند.
مسرت در پایان گفت: شاید دیگر کسی چون ایرج افشار تکرار نشود او هم دانش داشت، هم اخلاق و هم عشق به ایران. این سه ویژگی کمتر در یک نفر جمع می‌شود.
جایگاه ایرج افشار در حافظه فرهنگی ایران
ایرج افشار یک پژوهشگر معمولی نبود، او را باید «پدیده‌ای فرهنگی» دانست که نامش با ایران‌شناسی، نسخه‌شناسی و کتابداری گره خورده است؛ در هر حوزه‌ای که قلم زد، ردّی از نوآوری و نظم علمی بر جای گذاشت. شاید بتوان گفت رمز ماندگاری او در تلفیق میان دقت علمی و شور ملی‌اش بود. او فرهنگ ایران را نه صرفاً موضوع پژوهش، بلکه مأموریت زندگی خود می‌دانست.
افشار با تدوین و تصحیح متون تاریخی و ادبی، بخش بزرگی از حافظه فرهنگی ایران را احیا کرد. نگاه او به تاریخ، نگاهی مستند و مردمی بود. از کاخ‌ها و پادشاهان کمتر گفت و بیشتر به مردم، آداب، و اسناد گمنام پرداخت. او به ما آموخت که ایران‌شناسی، یعنی شناخت مردم و فرهنگ در لایه‌های عمیق زندگی.
از دیگر ویژگی‌های ماندگار او، روحیه نظم و اخلاق علمی بود. او به شاگردانش تأکید می‌کرد که «دانش بدون انضباط، بی‌ثمر است و تحقیق بدون صداقت، بی‌ارزش.» همین باور، اساس تربیت نسل جدیدی از پژوهشگران شد که امروز راه او را ادامه می‌دهند.
هفته بزرگداشت استاد ایرج افشار، پژوهشگر برجسته، ایران‌شناس نامدار و پدر کتاب‌شناسی ایران، از چهاردهم مهرماه در استان یزد آغاز شده و تا بیستم مهرماه ادامه خواهد داشت.
آئین بزرگداشت ایرج افشار با حضور بیش از پنجاه استاد دانشگاه، پژوهشگر و ایران‌شناس از سراسر کشور سه‌شنبه ۱۵ مهرماه در تالار مرکزی یزد برگزار می‌شود؛ رویدادی که با هدف پاسداشت خدمات بی‌بدیل این چهره ماندگار در عرصه فرهنگ و تاریخ ایران زمین، در قالب مجموعه‌ای از نشست‌ها، نمایشگاه‌ها و سخنرانی‌های تخصصی برگزار می‌شود.
سعید زارع، مدیرکل مرکز اسناد و کتابخانه ملی یزد و دبیر هفته بزرگداشت ایرج افشار در گفت‌وگو با خبرنگار مهر گفت: برگزاری هفته ایرج افشار همزمان با زادروز این استاد فرزانه، فرصتی برای بازخوانی نقش یک عمر تلاش در پاسداری از میراث مکتوب ایران است.
وی ادامه داد: ایرج افشار نماد پیوند میان گذشته و امروز ما است، انسانی که کتاب را نه ابزار، بلکه روح فرهنگ می‌دانست.
وی افزود: در طول این هفته مجموعه‌ای از برنامه‌ها برگزار می‌شود؛ از نشست‌های علمی و ایران‌شناسی گرفته تا نمایشگاه نسخه‌های خطی، رونمایی از مستند زندگی استاد، نشست تخصصی با عنوان ‘صد کتاب قرن’ و حتی بزرگداشت وحشی بافقی در شهرستان بافق. تلاش ما این است که از نام ایرج افشار، نه فقط یاد کنیم بلکه از روش علمی و اخلاق پژوهشی او الگو بگیریم.
زارع در ادامه گفت: افشار فقط به ایران عشق نمی‌ورزید، وی آن را می‌شناخت. به قول خودش، ایران را باید از دل اسناد و کتاب‌ها شناخت. همین نگاه باعث شد نام او در همه مراکز ایران‌شناسی جهان بدرخشد. ما امروز درصدد هستیم پژوهشکده‌ای به نام او در یزد تأسیس کنیم تا آثارش حفظ و به نسل آینده منتقل شود.
وی در پایان یادآور شد: امید داریم این هفته، آغازی باشد برای برگزاری کنگره ملی ایرج افشار در سال آینده، افشار شایسته آن است که نه تنها در یزد، بلکه در سراسر کشور به عنوان چهره‌ای ملی و بین‌المللی شناخته شود.
ارتباط رهبر معظم انقلاب اسلامی با استاد ایرج افشار یکی از نکات جالب و کمتر گفته‌شده زندگی این ایران‌شناس بزرگ است، حدود نه ماه پیش از درگذشت افشار، دیداری خصوصی میان ایشان و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در کتابخانه شخصی استاد انجام شد.
رهبر انقلاب در آن دیدار با ستایش از آثار و نثر افشار گفته بودند که مقالات او را از زمان سردبیری مجله «سخن» دنبال می‌کرده‌اند و از قلمی که آن را «خون‌دار و جان‌دار» توصیف کردند، تمجید نمودند.
"ایرج افشار، ایران‌شناسی برجسته و پرکار بود" این جمله را حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب درباره محقق، مورخ و کتاب‌شناس معروف مرحوم ایرج افشار پس از دریافت خبر درگذشت وی فرمودند. مرحوم ایرج افشار چند ماه پیش در دیداری گرم و صمیمی با رهبر معظم انقلاب حضور یافته بود.
همین جمله کوتاه اما پرمعنا، نشان‌دهنده عمق احترام و ارج‌گذاری رهبر انقلاب به خدمات فرهنگی و علمی اوست.
