خبرگزاری مهر، گروه استانها-علی عنبری: بندر جاسک یکی از کهن‌ترین و استراتژیک‌ترین بنادر جنوبی ایران است و در طول تاریخ نقشی تعیین‌کننده در مبادلات تجاری، فرهنگی و اقتصادی منطقه مکران ایفا کرده است.
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این بندر از دوران ساسانیان تا سده‌های نخستین اسلامی یکی از محورهای اصلی دادوستد کالا میان ایران، هند و سرزمین‌های عربی بوده است.
بندری که همزمان با رونق اقتصادی بستر تبادلات فرهنگی و تمدنی نیز محسوب می‌شد.
در گذشته دوازده گمرک محلی در شرق و غرب جاسک فعال بودند، از بندر کوهستک در غرب تا کُچ و گوگسر در شرق، این گمرکات شبکه‌ای از مراکز تجارت محلی را تشکیل می‌دادند که رونق اقتصادی، اشتغال پایدار و توسعه فرهنگی را برای مردم سواحل مکران به ارمغان آورده بود.
در سال ۱۶۶۱ میلادی شرکت هند شرقی با عقد قراردادی با دربار صفوی دفتر تجاری خود را در «جاسک کهنه» دایر کرد و برای نخستین بار این بندر عنوان «بندر آزاد تجاری» را به خود اختصاص داد ، رخدادی تاریخی که جاسک را دروازه اصلی تجارت دریایی ایران در قرون گذشته قرار داد.
ضبا گذشت قرن‌ها این بندر تاریخی با وجود موقعیت ممتاز جغرافیایی سواحل بکر و ظرفیت‌های کم‌نظیر طبیعی از رونق گذشته فاصله گرفته است فعالان محلی بر این باورند که تمرکز صرف بر کارکردهای نظامی و امنیتی در کنار نبود برنامه‌ریزی توسعه‌محور موجب شده گمرکات فعال دیروز جای خود را به دفتری کوچک و کم‌تحرک بدهند و نقش اقتصادی بندر کمرنگ شود.
گمرکات محلی قربانی تمرکزگرایی بندری
کارشناسان حوزه دریایی و اقتصادی معتقدند احیای گمرکات محلی می‌تواند نقش مهمی در بازگرداندن رونق به مناطق ساحلی ایفا کند.
به گفته آنان بی‌توجهی به بنادر کوچک و تعطیلی گمرکات محلی طی دهه‌های گذشته موجب آسیب به چرخه تجارت دریا محور و کاهش فرصت‌های اقتصادی برای ساکنان سواحل مکران شده است.
بنادر محلی، پیش از بنادر بزرگ کنونی نقش تاریخی در تجارت محلی و منطقه ای ایفا کرده‌اند
عباس مرادی عضو هیئت علمی گروه علوم جغرافیایی دانشگاه هرمزگان و مشاور عالی استاندار هرمزگان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: استان هرمزگان با دارا بودن طولانی ترین خط ساحلی و پهنه وسیع دریای سرزمینی که گسترش این نوار ارزشمند ساحلی در خلیج فارس و دریای عمان نقش اصلی را در تحقق اهداف توسعه اقتصاد دریا محور را به عهده دارد.
وی افزود: نقش بنادر در توسعه اقتصاد آبی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و بنادر محلی به طور ویژه‌ای و پیش از بنادر بزرگ کنونی نقشی تاریخی در تجارت محلی و منطقه ای ایفا کرده‌اند.
مشاور عالی استاندار هرمزگان گفت: این بنادر نه تنها دروازه تبادل کالا با سرزمین‌های دور بوده بلکه محل تعاملات فرهنگی و اجتماعی با دیگر ملل نیز به حساب می آمده است. به همین دلیل نقش تاریخی بنادر محلی در شکل گیری ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مناطق ساحلی به ویژه در سواحل جنوبی کشور را نمی‌توان نادیده گرفت.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: این بنادر که عمدتا در سواحل امن تالاب‌ها و خورها و خلیج‌های کوچک بدون دستکاری زیاد در ساختار طبیعی اکوسیستم‌های ساحلی استقرار یافته اند و از گذشته های دور نقش اصلی را در تجارت محلی و ملی ایفا کردا و به توسعه متوازن و متعادل منطقه ساحلی کمک کرده‌اند.
کم توجهی به حفظ حیات بنادر محلی نتیجه تمرکز گرایی است
مرادی بیان کرد: کم توجهی به حفظ حیات این بنادر در نتیجه تمرکز گرایی در فعالیت‌های بندری و توسعه بنادر بزرگ است و سیاستگذاری های پر اشتباه و قوانین ناکارآمد در دهه هفتاد باعث خارج شدن بسیاری از بنادر محلی از چرخه تجارت محلی و ملی و از رونق افتادن بسیاری این بنادر محلی پویا و اشتغال آفرین از نظر اقتصادی شد.
آغاز دوران فروپاشی سکونتگاههای ساحلی با سیاستگذاری نادرست در دهه هفتاد
وی افزود: رکود، کاهش فعالیت و بعضا توقف کامل فعالیت تجاری این بنادر بدون تعریف فعالیت‌های جایگزین موجب شروع دوران جدید از حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سکونتگاههای ساحلی وابسته به تجارت شد و دوره‌ای که توام با فروپاشی ساختار اقتصادی و سپس نظام اجتماعی فرهنگی منطقه و بحران‌های ادامه دار آن شده است، آغاز شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه هرمزگان بیان کرد: رواج گستره و فراگیر تجارت غیر رسمی کالا، سوخت و دیگر فعالیت‌های غیر متعارف بنیان‌های اجتماعی و فرهنگی مناطق ساحلی را به شدت متاثر ساخته است و حتی گسترش فعالیت‌های نوظهور مانند آبزی پروری ساحلی و پرورش میگو نیز نتوانست از شدت بحرانی پیش آمده بکاهد.
به گفته او سه عامل اساسی که موجب کاهش رونق و حتی توقع نسبی فعالیت بنادر محلی شد عبارتند از محدودیت‌های زیست‌محیطی محل استقرار بنادر محلی برای توسعه، قوانین و مقررات مربوط به مبادلات مرزی و فعالین بنادر محلی، عدم تجهیز و نوسازی بنادر محلی و تمرکز بیش از حد روی توسعه بنادر بزرگ بود که در دهه‌های اخیر فعالیت اقتصادی را به چند بندر بزرگ محدود کرده است.
از کوهستک تا گوگسر در شرقی ترین نقطه هرمزگان تا کرگان و تیاب در میناب و بنادر کنگ و شیو در غرب هرمزگان
مشاور عالی استاندار هرمزگان ضمن اشاره به پیشینه درخشان گمرکات محلی گفت: در استان هرمزگان، گمرکات گوگسر، کرگان، تیاب، خمیر و کوهستک که حدود ۶۰ تا ۷۰ سال پیش با هدف پشتیبانی از تجارت محلی فعال بودند امروز همگی تقریبا غیرفعال یا با حداقل فعالیت روبرو شده‌اند و تنها بناهای تاریخی گمرکات آن‌ها یادگار آن دوران است.
وی افزود: تمرکز بیش از حد بر بنادر بزرگ مانند شهید رجایی موجب شده تاجران محلی در روستاهای ساحلی که گاه تا ۳۰۰ کیلومتر از این بنادر فاصله دارند امکان فعالیت مؤثر اقتصادی نداشته باشند؛ یک صیاد یا بازرگان محلی نمی‌تواند خانه و کار خود را رها کرده و برای بارگیری کالای خود چنین مسافت طولانی‌ای را طی کند.
فعال‌سازی مجدد گمرکات و بنادر محلی اقدامی مؤثر برای تحقق توسعه متوازن
مرادی ادامه داد: فعال‌سازی مجدد گمرکات و بنادر محلی علاوه بر تحقق توسعه متوازن در سواحل خود می‌تواند از منظر زیست محیطی و پدافند غیرعامل نیز اقدامی مؤثر محسوب می‌شود و آسیب‌پذیری مناطق بندری را کاهش می‌دهد. توجه جدی به فعالیت‌های خرد دریا پایه و بنادر کوچک و محلی و توسعه متوازن همراه با شمول اجتماعی از مولفه های اساسی توسعه اقتصاد آبی یا اقتصاد پایدار دریامحور محسوب می‌شوند. لذا برای رسیدن به اهداف توسعه اقتصاد آبی در مناطق ساحلی باید به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی آن توجه همزمان کرد.
«هدیه سوغات» طرحی فراموش‌شده که روزی مرزنشینان از آن منتفع بودند
عبدالصمد شهنوازی از بازرگانان قدیمی شهرستان جاسک در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار داشت: در سال‌های پس از انقلاب و دهه ۶۰ طرحی تحت عنوان «هدیه سوغات» برای بومیان و مرزنشینان اجرا می‌شد که از مزایای مهم گمرکات در شهرهای ساحلی به شمار می‌رفت.
وی افزود: بر اساس این طرح اقلام خوراکی ضروری همچون برنج، روغن، شکر و چای بدون انتقال ارز و از طریق شناسنامه برای بومیان تأمین می‌شد.
شهنوازی تصریح کرد: در آن دوران این امتیاز باعث بهره‌مندی هم زمان مردم و دولت می‌شد اما امروز این روند جای خود را به فعالیت دلالانی داده که با استفاده از ارز دولتی و سودهای کلان کالا وارد کشور می‌کنند اقدامی که نه تنها موجب خروج ارز از کشور شده بلکه به زیان مردم محلی نیز تمام شده است.
احیای گمرکات راه بازگشت به مسیر توسعه
کارشناسان تأکید می‌کنند که بازنگری در سیاست‌های اقتصادی سواحل مکران و احیای نقش تاریخی گمرکات جاسک می‌تواند گامی مؤثر در جهت تحقق توسعه پایدار و بازگرداندن جایگاه واقعی این بندر در تجارت ملی و منطقه‌ای باشد.
جاسک که روزگاری نقطه اتصال شرق و غرب و نماد شکوه تجارت جنوب ایران بود امروز چشم انتظار توجهی دوباره است تا شاید بار دیگر صدای فعالیت گمرکاتش طنین رونق و حیات را به سواحل مکران بازگرداند.
