همشهری‌آنلاین - مجید جباری: جمعیت قزل‌آلای خال قرمز در رودخانه هراز پس از اجرای طرح مشارکتی۱۵ساله به پایداری رسیده است، اما کارشناسان تاکید می‌کنند که این طرح به‌تنهایی پاسخگوی همه تهدیدها نیست و باید در کنار آن مجموعه‌ای از اقدامات تکمیلی برای کنترل پساب استخرها، جلوگیری از ورود گونه‌های مهاجم و کاهش آلودگی رودخانه اجرا شود. قزل‌آلای خال قرمز که گونه بومی است سال‌ها زیر فشار فعالیت‌های انسانی و رقابت غذایی با ماهی رنگین‌کمانی قرار داشت، اما اکنون با صید ورزشی و حذف تدریجی گونه مهاجم، روند روبه‌رشدی دارد.
صید ورزشی کافی نیست
معاون محیط‌زیست طبیعی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست مازندران از روند شکل‌گیری و اجرای این طرح می‌گوید: «رودخانه هراز از معدود زیستگاه‌های طبیعی قزل‌آلای خال قرمز در کشور است و به همین دلیل در فهرست مناطق حفاظت‌شده قرار دارد. با این حال، فعالیت واحدهای پرورش ماهی در بالادست و ورود پساب این مراکز به رودخانه، زیست گونه بومی را با خطر جدی روبه‌رو کرده بود. به همین سبب از حدود ۱۵ سال پیش، با همکاری جوامع محلی و انجمن‌های صیادی، طرح صید ورزشی برای کنترل جمعیت قزل‌آلای رنگین‌کمانی، به‌عنوان گونه مهاجم، آغاز شد.»
روح‌الله اسماعیلی در گفت‌وگو با همشهری‌آنلاین می‌افزاید: «این طرح در محدوده‌ای حدود یک تا یک‌ونیم کیلومتر از مسیر رودخانه اجرا شده است. در این شیوه، صیادان محلی با دریافت مجوز صید ورزشی فقط اجازه صید و نگهداری گونه قزل‌آلای رنگین‌کمانی را دارند. اگر در جریان صید، گونه خال قرمز در قلاب‌ها گرفتار شود، به‌دلیل استفاده از قلاب‌های ایمن، آن را بدون آسیب دوباره به آب بازمی‌گردانند.»
او تاکید می‌کند: «به جز دو ماه آبان و آذر که فصل تخم‌ریزی ماهی خال قرمز است، در سایر ماه‌های سال مجوز صید صادر می‌شود و هر سال چند هزار قطعه رنگین‌کمانی از رودخانه خارج می‌شود. نتایج پایش‌ها نشان می‌دهد جمعیت خال قرمز نسبت به سال‌های گذشته به‌طور محسوسی افزایشیافته است.»
اسماعیلی با اشاره به بازدیدهای میدانی مدیران وقت سازمان محیط‌زیست در سال ۱۳۹۸ از این محدوده می‌گوید: «در سال‌های اخیر، وضعیت زیستی و شاخص‌های کیفی آب در محدوده اجرای طرح بهبود یافته و حتی در بازدیدهای رسمی مدیران سازمان، روند افزایشی جمعیت خال قرمز تایید شده است.»
او با اشاره به روش‌های پایش تخمینی جمعیت آبزیان از جمله ماهی خال‌قرمز توضیح می‌دهد: «در نمونه‌برداری‌های انجام‌شده، نسبت حضور قزل‌آلای خال قرمز در هر بار تلاش صید حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد بوده است؛ عددی که وقتی از ۵۰ درصد فراتر رود نشان‌دهنده وضعیت مطلوب جمعیت محسوب می‌شود، در حالی که پیش از اجرای طرح این میزان تنها بین ۲۰ تا ۳۰ درصد بود.»
ضرورت اجرای برنامه‌های حفاظتی
معاون محیط‌زیست طبیعی مازندران معتقد است که تداوم این موفقیت، نیازمند اجرای هم‌زمان سایر اقدامات حفاظتی است. روح‌الله اسماعیلی می‌گوید: «اگر واحدهای پرورش ماهی در بالادست، حوضچه‌های خود را ایزوله نکنند، خروج رنگین‌کمانی و ورود پساب همچنان تهدید جدی خواهد بود. همچنین بایدفاضلاب واحدهای پذیرایی و مواد مغذی افزوده‌شده به آب کنترل شود تا آلودگی رودخانه تشدید نشود. در واقع، تنها با مجموعه‌ای از اقدامات هماهنگ می‌توان این زیستگاه را به وضعیت مطلوب رساند.»
به گزارش همشهری‌آنلاین، کارشناسان محیط‌زیست معتقدند تجربه رودخانه هراز نشان داده که مشارکت مردم، صید مسئولانه و مدیریت علمی می‌تواند در احیای گونه‌های بومی نقش ممثری داشته باشد. این طرح نوعی «وجین زیستی» برای حذف تدریجی گونه مهاجم برای تقویت گونه اصیل در اکوسیستم رودخانه است. امروز، پس از سال‌ها تهدید و تخریب، رودخانه هراز بار دیگر میزبان خال قرمزهایی است که در آب‌های سرد و شفافش تخم‌ریزی می‌کنند. اما کارشناسان هشدار می‌دهند که حفاظت از این دستاورد شکننده، نیازمند تداوم نظارت، رعایت دقیق ضوابط زیست‌محیطی و پایبندی همه بهره‌برداران به اصول توسعه پایدار است.
ثبت قزل‌آلای خال قرمز در فهرست سرخ
سال ۱۳۹۶ بود که خبر رسید ماهی قزل‌آلای خال‌قرمز به‌عنوان گونه‌ای در خطر انقراض در فهرست سرخ ثبت شده است. قزل‌آلای خال‌قرمز از مهم‌ترین شاخص‌های زیستی و بیولوژیکی یک منطقه است و حضور آن نشانگر سلامت رودخانه به شمار می‌آید. این گونه نسبت به تغییرات دما و آلودگی آب بسیار حساس است.
قزل‌آلای خال‌قرمز (Salmo trutta fario) نام گونه‌ای از خانواده آزادماهیان است که در برخی کشورها به آن «قزل‌آلای قهوه‌ای» می‌گویند. این ماهی‌ها در آب شیرین رودخانه و دریاچه تغذیه می‌کنند و در فصل پاییز برای تخم‌ریزی، عکس جریان آب را در پیش گرفته و به سمت سرچشمه‌های رودخانه رهسپار می‌شوند. این ماهی نسبت به تغییرات دما و مواد غذایی حساسیت خاصی دارد و به علت شرایط زیستی، هیچ‌وقت به‌صورت پرورشی تکثیر نمی‌شود و از دست انسان غذا نمی‌خورد؛ به همین علت نیز بسیار کمیاب است.
یکی از شاخصه‌های این گونه آبزی که جزو ماهیان سردآبی و شاخصی برای سلامت اکوسیستم است، نیاز به آب سرد با اکسیژن بالا دارد؛ به همین دلیل در بالادست رودخانه‌ها زندگی می‌کند. تغییرات اکسیژن، دما، وقوع آلودگی، بالا رفتن ذرات معلق در آب (به‌ویژه پس از سیلاب‌ها) و همچنین صیدهای غیرمجاز از عوامل مهم تهدید و کاهش جمعیت این گونه ارزشمند محسوب می‌شوند.
