گروه مسکن و شهری: تهران در ارزیابی‌های مختلف جهانی نمره قبولی نمی‌گیرد؛ این شهر به لحاظ پارامترهای مختلف از جمله کیفیت زندگی، وضعیت محیط زیست، رشد اقتصادی، رقابت‌پذیری، سرمایه‌پذیری، آموزش و ایمنی، امور فرهنگی و گردشگری در میان سایر شهرهای دنیا جایگاه مطلوبی ندارد و این جایگاه از سال 2018 یعنی از زمان تشدید تحریم‌ها در کشور به شدت افت داشته است. درحالی‌که بخش عمده‌ای از وضعیت آشفته تهران نتیجه تحریم و فشار اقتصادی است، می‌توان با شفافیت در داده‌ها و اطلاعات شهر و اصلاح عملکرد مدیریت شهری، جایگاه تهران را در میان شهرهای دنیا بهبود بخشید. البته ارتقای قابل‌توجه جایگاه تهران در ارزیابی شاخصهای جهانی نیاز به اصلاحات بنیادین در اقتصاد، عادی‌سازی روابط با دنیا و ایجاد زیرساخت قوی با دنیا دارد، با وجود این مدیران شهری به‌عنوان حاکمان محلی می‌توانند حتی در شرایط کنونی نیز به ارتقای جایگاه تهران در میان شهرهای دنیا پرداخته و در عین حال کیفیت زندگی برای شهروندان را افزایش دهند.
تهران پایتخت ایران، پرجمعیت‌ترین شهر کشور و پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا است. تهران پتانسیل‌های متعددی به‌عنوان یک پایتخت مدرن دارد؛ در عین حال طی سالیان متمادی عمده سرمایه‌های اقتصادی، سیاسی، آموزشی و حتی تفریحی کشور به این شهر گسیل شده و در واقع این شهر به مراتب بهتر از سایر شهرهای کشور توسعه‌یافته، با وجود این همچنان تهران از منظر شاخصهای جهانی از جایگاه مطلوبی در میان شهرهای برتر دنیا برخوردار نیست.
تاثیرگذاری جهانی، کیفیت زندگی، خلاقیت، رشد اقتصادی، رقابت‌پذیری، پایداری محیط زیستی، فرهنگ، گردشگری، امید به آینده و ایمنی شهری از جمله مهم‌ترین پارامترهایی است که موسسات مختلف برای مقایسه وضعیت شهرها در نظر گرفته و در واقع شهرها را بر مبنای این پارامترها با یکدیگر مقایسه می‌کنند. در شرایط کنونی بیش از 500 شاخص رتبه‌بندی جهانی شهرها در دنیا فعال است و تهران تنها در 10 شاخص مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و در اغلب این شاخص‌ها نیز جایگاه نامناسبی دارد.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران در گزارشی جامع به بررسی جایگاه پایتخت در شاخصهای ارزیابی جهانی پرداخت؛ در این گزارش دلایل لزوم ارتقای جایگاه تهران در رتبه‌بندی‌های جهانی اعلام شد و راهکارهای آن را مورد ارزیابی قرار داد. جایگاه نامناسب تهران در رتبه‌بندی‌های جهانی در قیاس با رقبای منطقه‌ای و جهانی، اثر منفی مضاعفی بر جایگاه این کلان‌شهر در سیستم شهرهای جهانی خواهد گذاشت و سرمایه‌گذاران خارجی را از ورود به این شهر و آغاز مبادله تجاری با آن بر حذر می‌دارد.
یکی از شاخصهای ارزیابی جایگاه شهرها در دنیا شاخص شهرهای جهانی (GCI) است؛ این شاخص مطالعاتی معتبر در زمینه رتبه‌بندی و ارزیابی شهرها از نظر توانایی جذب و حفظ فعالیت اقتصاد جهانی انجام می‌دهد. هدف از ارائه این شاخص عبارت است از: ارزیابی عملکرد شهرها در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی فرهنگی؛ شناسایی روندهای جهانی در حوزه شهری؛ کمک به سیاستگذاران برای برنامه‌ریزی بهبود جایگاه شهرها در رقابت جهانی و ارائه اطلاعات به سرمایه‌گذاران بین‌المللی برای انتخاب بهترین مقاصد سرمایهگذاری.
همچنین این شاخص شهرها را براساس 5 بعد کلیدی ارزیابی می‌کند که عبارتند از: فعالیت تجاری جریان سرمایه و حضور شرکت‌های بزرگ؛ سرمایه انسانی؛ مبادله اطلاعات؛ تجربه فرهنگی؛ تعامل سیاسی، رویدادهای سیاسی و اندیشکده‌ها. تهران در رتبه‌بندی شهرهای جهانی GCI رتبه 125 را در سال 2024 اخذ کرد. این در حالی است که نیویورک، لندن، پاریس، توکیو، سنگاپور و پکن در رتبه‌های یک تا ششم به لحاظ این شاخص قرار داشتند.
بررسی تغییرات 30 شهر برتر در این شاخص از آن حکایت دارد که طی سال‌های 2017 تا 2024 بخشی از شهرهای آسیایی در نتیجه سرمایه‌گذاری‌های کلان و تقویت زیرساخت‌ها توانسته‌اند جایگاه خود را بهبود بخشند. این در حالی است که شهرهای اروپایی و آمریکای شمالی همچنان از مزیت‌های تاریخی و ساختاری خود بهره می‌برند و با تکیه بر ثبات اقتصادی و زیرساخت قوی توانسته‌اند جایگاه برتر خود را در این زمینه حفظ کنند. بررسی رتبه تهران در شاخص GCI از سال 2015 تا 2024 نشان‌دهنده بدتر شدن شرایط از سال 2015 یعنی زمان شدت گرفتن تحریم‌ها علیه کشور است. درحالی‌که تهران از لحاظ این شاخص رتبه 97 را در سال 2015 داشت، به رتبه 108 تا سال 2021 سقوط کرد. در سال‌های 2022 و 2023 رتبه تهران یک واحد بهبود یافت و مجدد در سال 2024 این شاخص به 125 سقوط کرد. تحریم، مشکلات اقتصادی و فشارهای بین‌المللی از مهم‌ترین عوامل سقوط جایگاه ایران در شاخص شهر جهانی GCI است.
یکی از شاخصهای ارزیابی شهرها در دنیا شاخص QCA است؛ در این شاخص فعالیت تجاری، سرمایه انسانی، تبادل اطلاعات، تجربه فرهنگی و تعامل سیاسی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. ارزیابی‌ها حاکی از آن است که تهران در این شاخص از منظر فعالیت تجاری وضعیتی نامطلوب، از منظر تبادل اطلاعات وضعیتی نامطلوب، از منظر تجربه فرهنگی وضعیتی نامطلوب، از منظر تعامل سیاسی شرایطی نامطلوب داشته و در بخش سرمایه انسانی در وضعیت مطلوب است. در مجموع تهران از منظر بررسی‌کنندگان این شاخص به دلیل شرایط نامطلوب خارج از رقابت دسته‌بندی شده است. از دیگر ارزیابی‌های جهانی شهرها شاخص GCO است؛ که تهران در این شاخص در سال 2024 رتبه 156 قرار گرفت؛ این در حالی است که تهران در 2019 رتبه 123 را در این شاخص داشت. با وجود این مشکلات اقتصادی، حاکمیتی، زیست محیطی و افت کیفیت زندگی در تهران عامل کاهش کیفیت تهران در این شاخص بود.
این شاخص کیفیت زندگی، اقتصاد، نوآوری و حکمرانی را ارزیابی می‌کند. در این نظرسنجی بیروت با رتبه 141 و کراچی با رتبه 150 جایگاه بهتری نسبت به تهران دارند. درحالی‌که بسیاری از شهرهای جهانی و به‌خصوص شهرهای آسیایی در سال‌های گذشته توانسته‌اند جایگاه خود را در شاخصهای ارزیابی بهبود ببخشند؛ تهران روند نزولی در شاخصهای جهانی طی کرده است. اگر تهران نتواند بر مشکلات خود غلبه کند، بهبودهای عمده‌ای در شاخصهای کلیدی از جمله اقتصاد، کیفیت زندگی و محیط زیست ایجاد کند، روند نزولی جایگاه تهران در میان شهرهای دنیا ادامه‌دار می‌شود.
شاخص شهر جهانی-آکسفورد اکونومیست از دیگر شاخصهای معتبر برای رتبه‌بندی شهرها براساس پارامترهایی از جمله اقتصاد، سرمایه‌انسانی، نوآوری، زیرساخت، محیط‌زیست، کیفیت زندگی و فرهنگ است. این شاخص با تحلیل داده‌های کمی و کیفی نمره کل شهرها را محاسبه و رتبه‌بندی می‌کند. از منظر این شاخص تهران نمره پایینی گرفته و در رتبه 443 در میان شهرهای مورد بررسی قرار دارد.
براساس گزارش شاخص شهر جهانی-آکسفورد اکونومیست تهران شهری با کیفیت برای زندگی شهروندان نیست. کیفیت پایین خدمات عمومی، حمل‌ونقل و امکانات رفاهی از جمله دلایل ذکر شده در این خصوص است. تهران به لحاظ شاخص محیط زیستی نیز نمره قبولی را در این شاخص ارزیابی اخد نکرده است؛ چالش‌های محیط زیستی، آلودگی هوا و مدیریت نامطلوب پسماند عامل بروز این وضعیت است. در عین حال از منظر حاکمیتی نیز تهران با نمره صفر مواجه است. ضعف در شفافیت، ناکارآمدی سیستم اداری و مقابله با فساد عامل بروز این نمره پایین است.
اگرچه تهران نسبت به سایر کلان‌شهرهای دنیا در هیچ یک از شاخصهای ارزیابی جایگاه مطلوبی ندارد؛ اما با وجود این همچنان تهران، با اختلاف برترین جایگاه را در ارزیابی‌ها نسبت به سایر شهرهای کشور به خود اختصاص داده است. به‌عنوان نمونه درحالی‌که تهران رتبه 443 را در شاخص شهر جهانی-آکسفورد اکونومیست به خود اختصاص داده، اصفهان رتبه 624، مشهد رتبه 709 و شیراز رتبه 658 را دارد. این موضوع نتیجه تمرکزگرایی در ساختار اقتصادی و مدیریتی ایران است. این شکاف توسعه‌ای نشان می‌دهد که زیرساخت‌های شهری و اقتصادی در سایر کلان‌شهرها نتوانسته به اندازه تهران رشد کند.
گزارش رقابت‌پذیری شهری جهانی (GUCR) از دیگر شاخصهای ارزیابی شهرها در دنیا است. در این شاخص مطالعه جامعی از توانایی شهرها در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی انجام می‌شود. این شاخص پروژه مشترکی میان آکادمی علوم اجتماعی چین و برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد است. در 2021 تهران در این شاخص رتبه 367 را دارد این در حالی است که استانبول رتبه 119، دبی رتبه 200 و ابوظبی رتبه 76 را در این شاخص دارد. از منظر این شاخص آنکارا با رتبه 372، قاهره با رتبه 385 و بغداد با رتبه 407 از جایگاه پایین‌تری نسبت به تهران برخوردار هستند. تهران در شاخص GUCR در سال 2014 رتبه 137 را داشت؛ با وجود این ضعف در مدیریت شهری، کاهش سرمایهگذاری در زیرساخت‌ها و خدمات عمومی و تاثیرات اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های بازار جهانی باعث شد تا تهران به رتبه 367 در 2021 سقوط کند.
شاخص زیست‌پذیری از دیگر شاخصهای مهم ارزیابی شهرها در دنیا است؛ این شاخص توسط واحد اطلاعات اقتصاددانان برای 172 شهر جهان ارزیابی انجام می‌دهد و عواملی نظیر ثبات، مراقبت‌های بهداشتی، فرهنگ، محیط زیست، آموزش و زیرساخت‌ها را ارزیابی می‌کند. از منظر این شاخص در سال‌های 2022 تا 2024 وین رتبه بهترین شهر از منظر زیست‌پذیری را به خود اختصاص داد. دمشق در 2018 و 2019 به عنوان غیرقابل سکونت‌ترین شهر از منظر این شاخص اعلام شد. در این ارزیابی تهران در هیچ یک از شاخصهای ارزیابی وضعیت قابل قبولی ندارد و رتبه تهران در این شاخص در 2022 برابر 163 اعلام شد. این در حالی بود که تهران در سال 2015 رتبه 130 و در سال 2016 رتبه 125 را از منظر این شاخص گرفت. در سال‌های 2023 و 2024 تهران در این ارزیابی حضور نداشت.
در گزارش مرکز مطالعات شهرداری پس از شرح جایگاه پایین تهران در ارزیابی‌های جهانی به بیان راهکارهای مطرح برای حل مشکل تاکید می‌شود. البته در این گزارش تاکید شده است که برنامه عملیاتی ارتقای جایگاه تهران در رتبه‌بندی‌های شهری، تمرکز خود را روی مسائل ساختاری و بنیادین شهر قرار نمی‌دهد، بلکه به طور خاص بر جنبه‌های مرتبط با رویه‌های جمع‌آوری داده‌ها، استانداردسازی، مشارکت در فرآیندهای رتبه جهانی و موارد مشابه متمرکز است. برای ارتقای رتبه‌بندی تهران، باید بر تقویت زیرساخت‌های داده، اشتراک‌گذاری اطلاعات، بهبود ساختار سازمانی و نیروی انسانی، حمایت مدیریتی، و مشارکت در رتبه‌بندی‌های جهانی تمرکز کرد. همچنین توجه به شرایط محیطی و اقتصادی، رفع موانع موجود از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
احیای جایگاه تهران، چگونه؟
تمرکز بی‌رویه امکانات و جمعیت در تهران طی دهه‌های گذشته، به طور طبیعی زمینه را برای وضعیت نامطلوب این شهر در شاخصهای بین‌المللی کیفیت زندگی فراهم کرده است. علاوه بر این، پیشرفت فناوری و توانمندی‌های نوآورانه شهری نیازمند روابط باز، شبکه‌ای و پویا با سایر کلان‌شهرهای جهان و ادغام در نظام اقتصادی بین‌المللی است؛ امری که تاکنون به دلایل مختلف از جمله محدودیت‌های ساختاری و سیاست‌های اقتصادی، محقق نشده است.
از سوی دیگر، مدیریت شهری در ایران هنوز نتوانسته است تمرکززدایی واقعی را تحقق بخشد. تورم وظایف مدیریت شهری، مداخله در امور اجتماعات محلی، نگاه کالایی به زمین و مسکن و وجود نهادها و ساختارهای موازی، که ارتباط و هماهنگی کافی با یکدیگر ندارند، باعث دوباره‌کاری، سرگردانی در هدف‌گذاری و هدررفت منابع مالی و انسانی می‌شود. البته صعود جایگاه تهران در شاخصهای بین‌المللی کیفیت شهری، صرفا متکی بر بازاندیشی در مدیریت شهری نیست. بلکه وابسته به سیاست‌های کلان ساختاری است. اما در همین چارچوب، اگر نهاد مدیریت شهری به وظایف خود که تسهیل‌گری و ارائه خدمات است بازگردد، در پی کسب درآمد از تن و کالبد شهر نباشد و هماهنگی بیشتری را میان اجزای خود فراهم کند، می‌شود به بهبود وضع امیدوار بود.
* پژوهشگر مطالعات شهری
