زعفران، معروف به «طلای سرخ»، یکی از ارزشمندترین محصولات کشاورزی ایران است که ریشه‌ای چند هزار ساله در فرهنگ و تاریخ این سرزمین دارد. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کشت زعفران در ایران به دوران پیش از میلاد بازمی‌گردد و گونه‌های وحشی آن در دامنه‌های زاگرس و البرز یافت شده است. این گیاه از ایران به یونان، هند و اروپا راه یافت و امروز ایران با تولید حدود ۹۰ درصد زعفران جهان، همچنان پیشتاز این صنعت است.
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، استان خراسان رضوی با بیش از ۷۵ هزار هکتار سطح زیر کشت و سهمی ۴۴ درصدی از کل اراضی زعفران کشور، لقب «پایتخت زعفران جهان» را یدک می‌کشد. شهرستان زاوه در این استان، به دلیل کیفیت بالای محصولش، در سطح جهانی شهرت دارد. استان‌های خراسان جنوبی، کرمان و ایلام نیز از دیگر مناطق کلیدی تولید زعفران در ایران هستند.
در سال ۱۴۰۰، سطح زیر کشت زعفران در ایران حدود ۷۹ هزار هکتار بود که با عملکرد متوسط ۳.۵ کیلوگرم در هکتار، بیش از ۲۸۰ تن زعفران تولید شد. اما در سال ۱۴۰۳، به دلیل تغییرات اقلیمی، خشکسالی، افزایش هزینه‌های تولید و تغییر کاربری اراضی، این سطح به کمتر از ۶۰ هزار هکتار کاهش یافت. این افت می‌تواند تولید زعفران ایران را در سال‌های آینده به طور جدی تهدید کند.
ایران در حجم تولید زعفران رقیب جدی ندارد. هند با تولید حدود ۱۸ تن در ایالت جامو و کشمیر، در رتبه دوم قرار دارد. یونان و مراکش به ترتیب با ۳ و ۲.۵ تن تولید، در جایگاه‌های بعدی هستند. اسپانیا که زمانی سومین تولیدکننده بود، در سال ۲۰۲۲ کمتر از نیم تن زعفران تولید کرد. اما این کشور با بهره‌گیری از بسته‌بندی مدرن و برندسازی، بخش بزرگی از بازار جهانی را با زعفران وارداتی ایران تصاحب کرده و آن را با نام خود در اروپا و آمریکا عرضه می‌کند.
زعفران یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی غیرنفتی ایران است و نقش مهمی در ارزآوری کشور دارد. در سال ۱۳۹۹، ایران ۳۲۵ تن زعفران به ارزش ۱۹۰ میلیون دلار صادر کرد، اما این رقم در سال ۱۴۰۳ به ۲۳۷ تن و ۱۱۴ میلیون دلار کاهش یافت. این افت در حالی رخ داده که تقاضای جهانی برای زعفران رو به افزایش است، اما کشورهایی مانند اسپانیا و امارات با خرید فله‌ای زعفران ایران و بسته‌بندی مجدد آن، ارزش افزوده اصلی را به خود اختصاص داده‌اند.
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات، صادرات فله‌ای زعفران است. بخش عمده زعفران ایران به‌صورت خام به کشورهایی مانند اسپانیا و امارات فروخته می‌شود و این کشورها پس از فرآوری و بسته‌بندی، آن را با برندهای خود به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند. قاچاق زعفران نیز به دلیل محدودیت‌های ارزی و سختگیری‌های گمرکی، به کاهش ارزآوری و کنترل کیفیت لطمه زده است.
علاوه بر این، وابستگی بیش از حد به چند بازار صادراتی (امارات، چین، اسپانیا، قطر و افغانستان که بیش از ۷۰ درصد صادرات ایران را جذب می‌کنند) خطرپذیری صادرات را افزایش داده است. کاهش ارزش واحد صادراتی زعفران از ۱.۱ دلار در سال ۱۳۹۶ به کمتر از ۰.۸ دلار در سال ۱۴۰۳ نیز نشان‌دهنده افت قیمت این محصول در بازارهای جهانی است.
با وجود چالش‌ها، زعفران همچنان پتانسیل بالایی برای تقویت اقتصاد ایران دارد. برای حفظ و ارتقای جایگاه جهانی، اقدامات زیر پیشنهاد می‌شود:
۱. اصلاح برندسازی و بسته‌بندی: محدود کردن صادرات فله‌ای و حمایت از واحدهای بسته‌بندی مدرن می‌تواند ارزش افزوده زعفران را به ایران بازگرداند. ایجاد یک برند ملی با تضمین کیفیت، اعتبار زعفران ایرانی را در جهان تقویت خواهد کرد.
۲. تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی: گسترش حضور در بازارهای نوظهور مانند شرق آسیا و آمریکای لاتین و همچنین بازارهای ثروتمند اروپایی، ریسک وابستگی به چند کشور محدود را کاهش می‌دهد.
۳. استفاده از فناوری‌های نوین: بهره‌گیری از روش‌های کشت هیدروپونیک و کنترل شرایط محیطی می‌تواند مصرف آب را کاهش داده و کیفیت و بهره‌وری محصول را افزایش دهد.
۴. حمایت از کشاورزان و صادرکنندگان: ارائه تسهیلات مالی، اصلاح قوانین گمرکی، تسهیل بازگشت ارز و مبارزه با قاچاق، انگیزه فعالان این صنعت را افزایش خواهد داد. آموزش کشاورزان و استفاده از ابزارهای نوین برداشت و فرآوری نیز کیفیت محصول را بهبود می‌بخشد.
زعفران نه‌تنها یک کالای لوکس، بلکه یک محصول استراتژیک با پتانسیل ارزآوری مشابه نفت است. برای تحقق این ظرفیت، ایران نیازمند یک برنامه جامع ملی است که تمام زنجیره تولید، فرآوری و صادرات را پوشش دهد. بدون اصلاحات لازم، ایران ممکن است همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران جهان باقی بماند، اما ارزش افزوده و بازار جهانی آن به نفع کشورهای دیگر مصادره خواهد شد.
