همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: شمارش معکوس برای بحران کمبود داروهای مسکن و ضد درد در ایران آغاز شده است. تصمیم ۳ سال پیش طالبان برای ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان، حالا ذخایر مواد اولیه کارخانه‌های داروسازی ایران را به نقطه هشدار رسانده و این نگرانی جدی را ایجاد کرده که تا کمتر از یک سال دیگر، بیماران سرطانی، افرادی که جراحی‌های بزرگ کرده‌اند، افرادی که دچار تروما و سوانح شدید شده‌اند و حتی مبتلایان به سرفه‌های شدید، با قفسه‌های خالی داروخانه‌ها روبه‌رو شوند.
اقدام طالبان در ممنوعیت کشت خشخاش هرچند در نگاه اول، یک پیروزی برای مبارزه جهانی با مواد مخدر به نظر می‌رسد، اماحالا به یک بحران خاموش برای نظام دارویی ایران تبدیل شده و سیاست‌گذاران را بر سر یک دوراهی بزرگ قرار داده است: واردات خشخاش یا بازگشت به کشت کنترل‌شده آن بعد از چندین دهه ممنوعیت.
بحران برای داروسازی ایران
درباره تأثیر کاهش کشت خشخاش بر تولید داروهای ایران، دکتر محمدرضا صفایی، دکترای حرفه‌ای داروسازی، عضو انجمن علمی داروسازان ایران و معاون آموزشی سازمان نظام پزشکی شهرستان شهریار به همشهری‌آنلاین می‌گوید: «برخی از داروها خاصیت تسکین‌دهنده دارند و به عنوان داروهای ضد درد شناخته می‌شوند. این داروها حتی در درمان بیماری‌های مرتبط با سرماخوردگی هم کاربرد دارند. برای مثال، ترکیب کدئین که در فرمولاسیون برخی داروها مانند «استامینوفن کدئین» یا «اکسپکتورانت کدئین» وجود دارد، از گیاه خشخاش استخراج می‌شود. بنابراین داروهای مرتبط با درمان سرماخوردگی و بیماری‌های تنفسی هم از کمبود ماده خشخاش و کاهش دسترسی به آن تأثیر می‌پذیرند.»
صفایی ادامه می‌دهد: «در بیماری‌های اسکلتی ـ عضلانی یا دردهای عصبی هم که کنترل درد یکی از اهداف درمانی پزشک است، از داروهایی مثل کدئین، مورفین و اُکسی‌کودون استفاده می‌شود. این داروها برای بیمارانی تجویز می‌شوند که دردشان با مسکن‌های معمول کاهش نمی‌یابد. در چنین شرایطی پزشکان ناچارند از داروهایی استفاده کنند که منشأ آنها از گیاه خشخاش است. این داروها در کنترل دردهای ناشی از نوروپاتی، آسیب‌های بعد از تروما و سوانح شدید، یا جراحی‌های سنگین مثل جراحی‌های ارتوپدی و مغز و اعصاب و دردهایی که به راحتی کنترل نمی‌شوند، کاربرد دارند.»
به گفته عضو انجمن علمی داروسازان ایران، دسته سوم بیماران مصرف‌کننده این داروها، بیماران مبتلا به سرطان هستند: «درد، یکی از نشانه‌های شایع در اغلب بیماران سرطانی است و معمولاً با داروهای ضد درد معمولی کنترل نمی‌شود. بنابراین کنترل درد در بیماران سرطانی نیز نیازمند داروهایی است که از مشتقات خشخاش تولید می‌شوند. طبیعی است که در صورت بروز کمبود در این مواد اولیه، درمان این سه گروه از بیماران با چالش جدی مواجه خواهد شد.»
صفایی با تأکید بر جایگاه جهانی این داروها اضافه می‌کند: «این داروها نه تنها در ایران، بلکه در سطح جهانی هم مورد استفاده قرار می‌گیرند و جایگزین مؤثری برای آنها وجود ندارد. از دوران طب سنتی تا پزشکی مدرن، خشخاش همواره به عنوان یک گیاه دارویی و درمانی شناخته شده است. حتی در منابع کهن به خواص درمانی این گیاه اشاره شده است. علاوه بر خاصیت ضد درد، برخی آلکالوئیدهای استخراج‌شده از خشخاش، خاصیت ضد سرفه دارند و در درمان بیماری‌های تنفسی و عفونت‌های مجاری تنفسی، از جمله سرماخوردگی، مورد استفاده قرار می‌گیرند.»
راهکار ایران برای مقابله با کمبود
در گذشته، منبع اصلی تأمین این ماده اولیه برای ایران، افغانستان بود. دکتر صفایی می‌گوید: «الان دو راه برای تأمین این ماده وجود دارد: اول، کشت درون‌سرزمینی کنترل‌شده به منظور جلوگیری از سوءاستفاده و مصرف غیرقانونی و شیوع اعتیاد، و دوم، تأمین از منابع خارجی. برخی کشورها به دلیل ریسک‌های مربوط به کشت این گیاه، روش دوم را ترجیح می‌دهند. در ایران هم سال‌ها پیش (بعد از انقلاب) کشت داخلی خشخاش متوقف شد، اما در مقاطعی تولید این ماده از طریق کشفیات مواد مخدر و فرآوری قانونی آنها برای مصارف دارویی انجام می‌شد.»
حالا با کاهش شدید کشفیات مواد مخدر، کارخانه‌های داروسازی با کمبود مواد اولیه مواجه شده‌اند و لازم است این کمبود به نحوی جبران شود. این را دکتر صفایی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «در حال حاضر طرحی در سطح کلان کشور مطرح است که کشت کنترل‌شده و مدیریت‌شده‌ی این گیاه دارویی در داخل کشور از سر گرفته شود تا نیازهای درمانی بیماران مبتلا به سرطان، آسیب‌دیدگان از حوادث و جراحی‌ها، و بیماران مبتلا به عفونت‌های تنفسی تأمین شود. این داروها دارای خواص ضد تب، ضد درد و ضد سرفه هستند و کمبود آنها می‌تواند به بحرانی در حوزه درمان تبدیل شود. البته این طرح هنوز در مرحله بررسی قرار دارد و باید ابعاد مختلف آن، مخصوصاً از نظر قانونی و امنیتی مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد و چکش‌کاری شود. اول باید ریسک‌های کشت درون‌سرزمینی دیده شود و بعد مشخص شود که آیا بخش خصوصی دارای مجوز می‌تواند وارد این موضوع شود یا خود کارخانه‌های تولید دارو می‌توانند کشت کنترل‌شده را انجام دهند. تا این لحظه طرح هنوز تصویب نشده و در حد کلیات است. چون ریسک سوءاستفاده از خشخاش بسیار بالا است و طبیعی است که ملاحظات قانونی زیادی باید برای آن در نظر گرفته شود.»
کمبود داروهای ضد درد تا سال آینده
عضو انجمن علمی داروسازان ایران در ادامه در پاسخ به این پرسش که آیا در حال حاضر کمبود داروهای تسکینی و ضد درد در کشور مشاهده می‌شود؟ یا این کمبود در آینده بروز خواهد کرد، توضیح می‌دهد: «کارخانه‌های داروسازی معمولاً مواد اولیه مورد نیاز خود را برای دوره‌های شش‌ماهه تا یک‌ساله تأمین می‌کنند. بنابراین تأثیر کمبود مواد اولیه در زمان حال، اثراتش را در بازه زمانی شش ماه تا یک سال آینده نشان خواهد داد. در حال حاضر داروهای موجود در بازار با مواد اولیه‌ای تولید شده‌اند که حدود یک سال پیش تأمین شده بود. به همین دلیل هنوز بحران کمبود به صورت محسوس وجود ندارد، اما اگر از حالا برای تأمین مواد اولیه تصمیم‌گیری نشود، در آینده نزدیک با مشکل جدی مواجه خواهیم شد. اگر الان تصمیم درست گرفته و اجرا نشود، داروهای مرتبط با کنترل درد طی یک سال آینده قطعاً دچار کمبود خواهد شد.»
صفایی تأکید می‌کند: «الان زمانی است که باید بلافاصله تصمیمات لازم گرفته شود تا طی شش ماه تا یک سال آینده که ذخایر مواد اولیه کارخانجات داروسازی در حال اتمام است، بتوانیم مجدداً ماده اولیه برای تولید داروها تأمین کنیم. اگر این اقدام صورت نگیرد، داروهای مرتبط با کنترل درد بیماران سرطانی، بیماران پس از جراحی و بیماران تنفسی در یک سال آینده قطعاً دچار کمبود خواهند شد.»
معاون آموزشی سازمان نظام پزشکی شهرستان شهریار تاکید می‌کند: «یکی از نشانه‌های حکمرانی خوب، پیش‌بینی بحران‌ها قبل از وقوع آنها است. اگر از حالا اقدامی انجام نشود، شش ماه تا یک سال آینده با کمبود داروهای مرتبط با کنترل درد مواجه خواهیم شد. بنابراین، باید هرچه سریع‌تر برای تأمین این مواد از مسیر واردات یا از طریق کشت کنترل‌شده تصمیم‌گیری شود.»
بیشتر بخوانید؛
مصرف مواد الان دیگر بالای شهر و پایین شهر ندارد
تجویز داروهای ترک اعتیاد در کلینیک‌ها اشتباه است
راهکار ایران برای بیرون‌رفت از بحران
ایران برای تأمین مواد اولیه داروهای تسکینی و ضد درد، در حال بررسی دو مسیر اصلی است؛ بازگشت به کشت قانونی خشخاش تحت نظارت و مدیریت شدید، یا واردات مواد اولیه از منابع مطمئن خارجی. علاوه بر این، دولت برنامه جدیدی را برای کشت گیاهان مخدر پایه با هدف تولید محصولات دارویی و صنعتی تحت پروتکل‌های بین‌المللی آماده کرده است. این کشت محدود به گونه‌های خاصی مانند «شقایق الیفرا» است که مورفین ندارد و صرفاً تبائین آن، ماده اولیه برخی داروها را تأمین می‌کند.
در واقع ایران قصد دارد طرح کشت گیاهان مخدر پایه برای تولید محصولات دارویی را بعد از ۴ دهه، مجددا راه‌اندازی کند. حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر چند روز پیش اعلام کرد: «طرح کشت گیاهان مخدر پایه برای تولید محصولات دارویی و صنعتی تحت پروتکل‌های بین‌المللی آماده شده و منتظر تصویب در ستاد مبارزه با مواد مخدر با ریاست رئیس‌جمهور است.» باید دید این طرح شامل چه جزئیاتی است و به سرانجام می‌رسد یا نه. چراکه مخالفانی هم دارد. هرچند موافقان طرح کشت می‌گویند تولید در شرایط خاص انجام خواهد شد و هرکسی حق انجام این کار را ندارد. طبق این طرح، زمین‌ها باید محصور و دارای مجوز باشند و خرید از زارع هم صرفاً ازسوی دولت باید انجام شود.
ناگفته نماند که چندی پیش از دبیرکل ستاد مبارزه با موادمخدر اعلام کرده بود فرهنگ کاشت خشخاش و جایگزین آن «شقایق الیفرا» برای بهره‌برداری مناسب دارویی ایجاد شود و این نگاه که از قانونی بودن کشت خشخاش به استفاده نادرست می‌انجامد اصلاح شود.
