این صنعت در سال‌های اخیر به‌واسطه توسعه ظرفیت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلان، جایگاه ایران را در میان ۱۰ تولیدکننده بزرگ فولاد جهان تثبیت کرده است. اما پرسش کلیدی اینجاست: با بازگشت محدودیت‌های شدید مالی، بانکی و فناورانه، آیا فولاد ایران به مسیری نزولی خواهد رفت یا می‌تواند از دل بحران، فرصتی تازه برای نوآوری و بومی‌سازی بیابد؟
بر اساس آمار انجمن جهانی فولاد (WSA) در سال ۲۰۲۴، ایران با تولید حدود ۳۰میلیون تن فولاد خام، پس از ترکیه و برزیل در رتبه دهم جهان ایستاده است. این جایگاه اگرچه ارزشمند است، اما شکنندگی‌هایی دارد؛ چرا که بیش از نیمی از صادرات فولاد ایران به چند کشور همسایه محدود است. در عین حال، مصرف انرژی در خطوط تولید فولاد کشور حدود ۱.۵ تا ۲ برابر میانگین جهانی است (گزارش انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، ۱۴۰۲). این وابستگی بالا به انرژی، در شرایط محدودیت صادرات یا افزایش هزینه‌های سوخت، می‌تواند مزیت رقابتی ایران را تضعیف کند.
تجربه نشان داده که هرگاه تحریم‌ها شدت گرفته‌اند، دسترسی به بازارهای بانکی و بیمه‌ای بین‌المللی دشوارتر شده و صادرات فولاد تحت فشار قرار گرفته است. اما در مقابل، بازارهای منطقه‌ای (به‌ویژه عراق، افغانستان و آسیای میانه) به‌عنوان سوپاپ اطمینان عمل کرده‌اند و حتی در برخی سال‌ها، حجم صادرات به این کشورها رشد هم داشته است. این دوگانه «تهدید و فرصت» اکنون بار دیگر پیش‌روی صنعت فولاد قرار گرفته است.
یکی از نخستین نقاطی که تحریم‌ها بر آن اثر می‌گذارند، زنجیره تامین تجهیزات و فناوری‌های تولید فولاد است. بخش قابل‌توجهی از ماشین‌آلات کوره‌های قوس الکتریکی (EAF)، سیستم‌های اتوماسیون، کنترل و قطعات یدکی از کشورهای اروپایی و آسیای شرقی وارد می‌شود. در شرایط بازگشت تحریم‌ها، حتی اگر مسیرهایی برای واردات غیرمستقیم وجود داشته باشد، هزینه‌ها و زمان تامین چند برابر خواهد شد.
یکی از مدیران باسابقه فولاد مبارکه در گفت‌وگویی تاکید کرده است که بزرگ‌ترین تهدید برای ما، نه توقف صادرات بلکه ناتوانی در نوسازی خطوط تولید است. اگر سه سال آینده نتوانیم فناوری‌های جدید را به خطوط بیاوریم، شکاف فناورانه ما با رقبا دو برابر خواهد شد. این هشدار زمانی بیشتر اهمیت پیدا می‌کند که بدانیم بازار جهانی فولاد به سمت «فولاد سبز» حرکت کرده و کشورهایی مانند آلمان و سوئد سرمایه‌گذاری‌های کلانی در فولاد هیدروژنی کرده‌اند. جا ماندن از این قافله، می‌تواند به معنای از دست رفتن بازارهای آینده باشد.
تحریم‌ها به‌طور مستقیم بر صادرات فولاد ایران اثر خواهند گذاشت. هرچند اروپا به دلیل اجرای مکانیسم تعدیل کربن مرزی (CBAM) عملا بازار دشواری برای ایران خواهد بود، اما بازارهای منطقه همچنان دست‌نخورده باقی می‌مانند. تجربه تحریم‌های سال ۲۰۱۲ نشان داد که صادرات فولاد ایران به کشورهای همسایه نه‌تنها متوقف نشد، بلکه در برخی مقاطع افزایش یافت.
به بیان دیگر، تحریم‌ها بیش از آنکه بازار را به‌طور کامل مسدود کنند، مسیرهای رسمی را محدود می‌سازند. در این شرایط، کشورهای همسایه (به‌ویژه عراق، افغانستان، آسیای میانه و حتی روسیه) می‌توانند به‌عنوان بازارهای جایگزین عمل کنند. با این حال، تکیه بیش از حد بر این بازارها، ریسک تمرکز و آسیب‌پذیری را بالا می‌برد.
بدون تردید، با بازگشت تحریم‌ها سرمایه‌گذاران خارجی تمایلی به ورود به پروژه‌های جدید فولادی نخواهند داشت. این موضوع به‌ویژه در پروژه‌های بلندمدت و فناورانه مانند فولاد سبز خود را نشان خواهد داد. اما در عین حال، همین عقب‌نشینی می‌تواند فرصتی برای سرمایه‌گذاران داخلی باشد تا در حوزه‌هایی که پیش‌تر در اختیار خارجی‌ها بود، ورود کنند. پروژه‌های بومی‌سازی تجهیزات، ساخت قطعات یدکی و حتی توسعه فناوری‌های کاهش مصرف انرژی، از جمله حوزه‌هایی هستند که می‌توانند بازده مناسبی داشته باشند. سرمایه‌گذاران داخلی اگرچه با ریسک بیشتری روبه‌رو خواهند شد، اما در صورت موفقیت، سود قابل‌توجهی در انتظار آنهاست.
برای آینده صنعت فولاد ایران در شرایط بازگشت تحریم‌ها می‌توان سه سناریوی محتمل ترسیم کرد:
۱. سناریوی بدبینانه؛ بحران عمیق: در این حالت، محدودیت‌های بانکی و بیمه‌ای شدید باعث کاهش صادرات به کمتر از ۴میلیون تن می‌شود. تولید نیز به دلیل مشکلات تامین تجهیزات و انرژی به زیر ۲۷میلیون تن سقوط خواهد کرد. در این وضعیت، ایران جایگاه دهم جهانی خود را از دست خواهد داد و فاصله با رقبا افزایش می‌یابد.
۲. سناریوی تثبیت؛ حفظ وضع موجود با افت محدود: در این حالت، هرچند صادرات به اروپا و شرق آسیا عملا غیرممکن می‌شود، اما بازارهای منطقه‌ای بخش عمده‌ای از کاهش را جبران می‌کنند. تولید در محدوده ۳۰میلیون تن باقی می‌ماند و صادرات به حدود ۵ تا ۶میلیون تن کاهش می‌یابد. ایران همچنان جزو ۱۰ کشور بزرگ تولیدکننده خواهد بود؛ هرچند با فشار مالی بیشتر.
۳. سناریوی فرصت‌محور؛ بومی‌سازی و تنوع‌بخشی صادراتی: در این سناریو، دولت و بخش خصوصی هم‌زمان‌بر بومی‌سازی فناوری و توسعه بازارهای جدید تمرکز می‌کنند. تولید حتی می‌تواند به ۳۲میلیون تن برسد و صادرات به حدود ۸میلیون تن افزایش یابد. این مسیر البته نیازمند سرمایه‌گذاری جسورانه و سیاست‌های حمایتی هوشمندانه است.
برای مدیران عامل فولادی:
- تنوع‌بخشی به بازار صادراتی و پرهیز از تمرکز بر چند کشور خاص.
- سرمایه‌گذاری در بومی‌سازی تجهیزات کلیدی با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان.
- اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف انرژی برای کاهش هزینه‌ها و افزایش تاب‌آوری.
برای سیاستگذاران:
- ایجاد سازوکار بیمه و حمل‌ونقل ویژه برای صادرات فولاد به کشورهای همسو.
- ارائه بسته‌های حمایتی برای پروژه‌های بهینه‌سازی انرژی و بازیافت.
- توسعه دیپلماسی اقتصادی برای تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه مواد اولیه و انرژی.
برای سرمایه‌گذاران:
- تمرکز بر پروژه‌های بهره‌وری انرژی و بازیافت قراضه که بازده بالایی در سه سال آینده دارند.
- ورود به حوزه بومی‌سازی فناوری که در صورت موفقیت می‌تواند جایگزین واردات گران‌قیمت شود.
تجربه ترکیه در دهه ۸۰ میلادی نشان داد که تنوع‌بخشی صادراتی حتی در شرایط محدودیت می‌تواند موجب رشد شود. شرکت‌های ترکیه‌ای با تمرکز بر آفریقا و اروپای شرقی، بازارهای جدیدی یافتند. در هند نیز فشارهای محیط زیستی، شرکت‌های فولادی را به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های کم‌کربن سوق داد. امروز این کشور از این سرمایه‌گذاری‌ها به‌عنوان مزیت صادراتی بهره می‌برد. این نمونه‌ها نشان می‌دهند که حتی در شرایط محدودیت، راهکارهایی برای رشد وجود دارد.
برای مدیران صنعتی: تحریم الزاما به معنای توقف نیست؛ می‌تواند فرصتی برای نوآوری و بومی‌سازی باشد.
برای سرمایه‌گذاران: بیشترین بازده در سال‌های آینده متعلق به پروژه‌های بهره‌وری انرژی و فناوری‌های بومی است.
برای سیاستگذاران: صنعت فولاد نیازمند حمایت‌های هدفمند و هوشمندانه است، چرا که هر تصمیم اشتباه می‌تواند پیامدی چند میلیارد دلاری داشته باشد.
فعال شدن مکانیسم ماشه، صنعت فولاد ایران را در موقعیتی حساس قرار داده است. این صنعت از یک‌سو با تهدیدهایی همچون محدودیت فناوری، کاهش صادرات و افزایش هزینه‌ها مواجه است و از سوی دیگر، فرصت‌هایی همچون بومی‌سازی تجهیزات و توسعه بازارهای منطقه‌ای پیش‌رو دارد. سرنوشت فولاد ایران در این شرایط، نه صرفا به شدت تحریم‌ها، بلکه به کیفیت تصمیم‌گیری مدیران و سیاستگذاران وابسته است. اگر مسیر درست انتخاب شود، فولاد ایران می‌تواند نه‌تنها تاب‌آور باقی بماند، بلکه جایگاه خود را در منطقه و جهان تقویت کند.
* کارشناس حوزه فولاد
