عصر ایران؛ ابراهیم ایوبی*- ابتدای این هفته روز جهانی گردش‌گری بود و حال در انتهای هفته دو مناسبت جشن مهرگان و مراسم قالی‌شویان یادآور تاریخ و فرهنگ ماست.
بر اساس اصل 83 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: «بناها و اموال دولتی که از نفایس ملی باشد قابل انتقال به غیر نیست مگر با تصویب مجلس شورای اسلامی آن هم در صورتی که از نفایس منحصر به فرد نباشد».
قدیمی‌ترین قانون حاکم بر میراث فرهنگی با عنوان «قانون راجع به حفظ آثار ملی» در سال 1309 خورشیدی وضع شد که در مادۀ نخست آن، اشیای عتیقه را به آثار تا پایان دوره زندیه محدود می کند.
ضمانت اجرای جرایم مرتبط با آثار تاریخی در فصل نهم بخش تعزیرات «قانون مجازات اسلامی» (1392) با عنوان «تخریب اموال تاریخی، فرهنگی» که شامل مواد 558 تا 569 می‌شود، پیش بینی گردیده است.
تخریب آثار ملی یک تا ده سال حبس در پی خواهد داشت، سرقت از موزه ها به یک تا پنج سال زندان منتهی می شود و حفاری غیرمجاز، شش ماه تا سه سال زندان دارد.
جالب این که ساخت و خرید و فروش نمونۀ تقلبی آثار باستانی نیز جرمانگاری شده و علاوه بر جزای نقدی معادل نصف ارزش اثر اصلی، نود و یک روز تا شش ماه زندان دارد.
حکم معاملۀ املاک تاریخی هم در ماده 565 دیده می‌شود: «هر کس بر خلاف ترتیب مقرر در قانون حفظ آثار ملی، اموال فرهنگی-تاریخی غیرمنقول ثبت شده در فهرست آثار ملی را با علم و اطلاع از ثبت آن به نحوی به دیگران انتقال دهد به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم می شود» و البته این میزان مجازات به هیچ عنوان تناسبی با جرم انجام گرفته ندارد.
با این همه میراث فرهنگی و تاریخی تنها محدود به اشیا نیست و شامل میراث ناملموس نیز می‌شود. چندان که «میراث فرهنگی ناملموس» به تولیدات و فرآیندهای فرهنگی‌یی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های پیشین باقی مانده‌اند؛ مانند ترانه، موسیقی، رقص، درام، توان‌مندی،آشپزی، هنر صنایع دستی و مواردی مانند اینها.
از ایرانیان پیش‌گام در حفظ آثار تاریخی می‌توان به روان‌شاد دکتر شهریار عدل اشاره کرد که با تحصیلات عالیه در زمینه تاریخ هنر و باستان شناسی مشرق‌زمین که در دانشگاه سوربن و موزه لوور پاریس به انجام رسانده بود؛ سه اثر مهم تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان را در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رساند.
جشن مهرگان نیز یکی از میراث‌های ناملموس بشری است که در سال 2024 میلادی به شکل مشترک از طرف ایران و تاجیکستان در یونسکو به ثبت رسید.
دربارۀ زمان این جشن سه روایت وجود دارد: نخست، روز اول ماه مهر، دوم، بر اساس گاه‌شمار زرتشتی: دهمین روز مهرماه و سوم مطابق گاه شمار جلالی یا خیامی: شانزدهمین روز ماه مهر.
ریشۀ «مهرگان»، «جشن مهر» یا «نوروز پاییزی» اعتدال است که در فصل سوم سال، در مقابل اعتدال بهاری شکل می‌گیرد.
قدمت این مراسم به حدی است که فردوسی در شاهنامه به برگزاری این جشن در دوران پادشاهی فریدون اشاره کرده است:
به روز خجسته سر مهر ماه
به سر بر‌نهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی‌اندوه گشت از بدی
گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ها بپرداختند
به آیین یکی جشن نو ساختند
حال در آستانۀ جشن مهرگان سزاوار است تا یادی کنیم از یک میراث فرهنگی بی‌نظیر، شگفت‌انگیز و با هزاران افسوس ناشناخته به نام «تخت‌سلیمان» که اصلی‌ترین مکانی است که هم میهنان زرتشتی ما جشن مهرگان را در آن برگزار می کنند.
این اثر در استان آذربایجان غربی، شهرستان تکاب، بخش تخت سلیمان / روستای نصرت آباد قرار دارد و سال 1384 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
این مکان بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی و اجتماعی ایران پیش از اسلام بوده است. مجموعه‌ای تاریخی شامل همیشه جوشان، آتشکده آذرگشسب، معبد آناهیتا، کوه زندان، تخت بلقیس، چمن متحرک و اژدهای سنگی.
گفته شده تخت سلیمان یکی از سه چاک راه انرژی کرۀ زمین است. تاریخ این منطقه با افسانه‌هایی همچون نگهبانی از زندان توسط دیوها یا مخفی کردن جواهرات هخامنشیان در عمق دریاچه روایت شده است. سال 1397 آرمان ایثاریان مستندی با نام «اسرار دریاچه» ساخت که در آن بخشی از این مجموعه بی نظیر تاریخی را به تصویر می کشد.
یک میراث ناملموس بشری دیگر که در یونسکو نیز به ثبت رسیده، مراسم قالی‌شویان کاشان است که در دومین جمعه از ماه مهر برگزار می‌شود.
این یگانه آیین مذهبی است که به جای تقویم قمری بر اساس گاه‌شمار خورشیدی برگزار می‌شود.
جلال احمد در کتاب «ارزیابی شتاب‌زده» مقاله‌ای دارد به نام «مهرگان در اردهال» و پس از دیدن مراسم و روایت آن دو مراسم مهرگان و قالی‌شویان را مرتبط با هم می‌داند.
علی حاتمی هم در فیلم سینمایی «طوقی» (1349) و ناصر تقوایی نیز در مستند «مشهد قالی» (1350) این میراث فرهنگی را به تصویر کشیده‌اند.
--------------------
*وکیل دادگستری
