همشهری آنلاین - گروه سیاسی: ۶ شهریور ۱۴۰۴، ۳ کشور اروپایی عضو برجام، یعنی آلمان، فرانسه و بریتانیا، در بیانیه‌ای مشترک رسما اعلام کردند که روند بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را آغاز کرده‌اند. یکشنبه ۶ مهرماه تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران که در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ علیه ایران تصویب شده بودند، دوباره به جریان افتادند. وزارت امور خارجه ایران در بیانیه‌ای ادعای آمریکا و ۳ کشور اروپایی درباره بازگشت قطعنامه‌های لغوشده شورای امنیت را رد کرد و تاکید داشت این قطعنامه‌ها هیچ تعهدی برای ایران و اعضای سازمان ملل ایجاد نمی‌کند. تلویزیون همشهری با حضور علی نجفی توانا و حسام‌الدین برومند، حقوقدان، در استودیوی همشهری درباره قانونی یا غیرقانونی بودن فعال شدن مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌ها گفت‌وگو کرد:
جمهوری اسلامی ایران معتقد است قطعنامه ۲۲۳۱ باید در ۲۶ مهر تمام شود و قطعنامه‌های قبلی برنگردد. این را آقای عراقچی اعلام کرده است. چرا ۲ طرف از نظر حقوقی ماجرا اختلاف دارند؟
نجفی: تاریخچه برجام عمدتا برآیند بروز اختلاف درخصوص چگونگی استفاده از انرژی هسته‌ای است. این یکی از اصول حق حاکمیت ملی است. آمریکا و گروه ۱+۵ بعد از مذاکرات فراوان برجام را در سال ۲۰۱۵ پذیرفتند و تعهداتی را قبول کردند. براساس برجام تعهدات ۲ طرف مشخص بود که یکی از نتایجش برای طرف ایران رفع تحریم‌ها بود. متاسفانه قطع نظر از اختلاف‌نظرهای داخلی که درخصوص انعقاد برجام داشتیم، این توافق در مجلس ایران تصویب شد ولی شاید بهتر بود در مجالس قانون‌گذاری یا نهادهای تاثیرگذار مثل آمریکا هم تصویب می‌شد. بعدا با یک تغییر سیاست آشکار از سوی دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا، کاخ سفید در اردیبهشت ۱۳۹۷ برجام را پاره کرد. پاره کردن برجام یعنی خروج از برجام و نقض آشکار معاهدات بین‌المللی. براساس توافقات فی‌مابین در برجام، ایران قرار بود در چند روز گذشته شاهد از بین رفتن تحریم‌ها باشد. این را کشورهای اروپایی هم تعهد کرده بودند. اروپایی‌ها قرار بود آثار منفی آثار خروج خسارت‌بار آمریکا از برجام را جبران کنند، ولی نکردند. یکی از نکات منفی که شاید ایران می‌تواند در این قضیه روی آن پافشاری کند، این است که کشوری که خودش از برجام خارج شده، نمی‌تواند در به حرکت درآوردن مکانیسم ماشه اقدام کند. بحث این است که استدلال اروپایی‌ها چیست؟ استدلال آنها عدم دسترسی آژانس به تاسیسات ایران است. قطع‌نظر از نقدی که به برخی از سیاست‌های دولتمردان در زمینه برجام داریم، قطعا اسرائیل با چراغ سبز آمریکا به حاکمیت ملی ما تعرض کرده است. جالب این است که خود آمریکا که بارها ایران را به مذاکره تشویق می‌کرد، آخرین اقدام را انجام داد و به مراکز اتمی ما حمله کرد. من به‌عنوان یک حقوقدان که نیم قرن در زمینه حقوق آموخته‌ام، این بهانه را غیرمنطقی می‌دانم که به خاطر بازدید نکردن از مراکز اتمی، ایران برجام را نقض کرده باشد. اصلا برجامی نمانده بود که بخواهد نقض شود و آن را از معنا تهی کرده بودند. در همان زمان برخی نمایندگان آژانس در ایران حاضر بودند. من فکر می‌کنم ما به جای برقراری رابطه فکر با فکر و قانون به قانون و توجه به حاکمیت یک کشور با نگاه زور با زور مواجه هستیم. اصولا آنانی که سیاست‌های جهانی را ترسیم می‌کنند، کشورها را به هر کیفیتی مقهور و منقاد خود می‌کنند.
چرا ۲ طرف برجام از نظر حقوقی اختلاف دارند؟
نجفی: این یک بهانه است. اگر منطق حقوقی داشت می‌بایست ابتدا شورای امنیت که به صورت توصیه برجام را تصویب کرده بود، اعلام می‌کردخروج آمریکا خلاف قانون است، ولی نکرد. شورای امنیت استقلال لازم را ندارد و ابزاری در دست قدرت‌هاست. آمریکا نمی‌توانست مبتکر به حرکت درآوردن اسنپ‌بک باشد.
آیا بازگشت تحریم‌ها ناشی از اختلافات حقوقی است یا اینکه در برجام خلا قانونی و حقوقی داشتیم که کار را به اینجا رساند؟ برخی می‌گفتند خوب بود در برجام طوری توافق می‌کردیم که بازگشت تحریم‌ها را ذیل حق وتو می‌بردیم، نه ادامه لغو تحریم‌ها را؛ تا اینگونه چین و روسیه می‌توانستند به ایران کمک کنند.
برومند: عالم حقوق عالم استنادات است. شما باید مبتنی بر یک استدلال نزاع حقوقی را مطرح کنید. عالم حقوق مبتنی بر ادعاهای سیاسی نیست. در سال ۲۰۲۰ آمریکا با وجود اینکه ۲ سال بود از برجام خارج شده بود، باز هم دنبال این بود که مکانیسم ماشه را فعال کند، اما همان موقع اکثر اعضای شورای امنیت مخالفت کردند، چون آمریکا را عضو مشارکت‌کننده در برجام نمی‌دانستند. طبق کنوانسیون ۱۹۶۹ که حقوق معاهدات را مطرح می‌کند، وقتی کشوری از معاهده‌ای خارج می‌شود دیگر نمی‌تواند از آن معاهده بهره‌مند شود. آمریکا کارگردان پشت صحنه بود، اروپایی‌ها هم با یک پوشش و رنگ و لعاب قانونی دنبال فعال کردن مکانیسم ماشه برآمدند. در عین حال بنای حقوقی اروپایی‌ها صوری است و مستحکم نیست، چون استدلال حقوقی ندارد. مکانیسم ماشه یعنی بازگشت تحریم‌های سازمان ملل و ۶ قطعنامه قبلی. این قطعنامه‌ها ۱۰ سال است که منقضی شده‌اند.
امر حقوقی وقتی می‌خواهد احیا شود دوباره به یک اراده حقوقی مجدد نیاز دارد. امر حقوقی نیاز به انشای اراده دارد. مثلا یک وقت در یک معامله حق فسخ قائل می‌شویم. یک وقت یک معامله دچار انتساخ می‌شود، یعنی شرایط ایجاب می‌شود که معامله شرایط بروز پیدا نمی‌کند. در ۶ قطعنامه سال‌های قبل مثل قطعنامه ۱۷۳۷، بند کمیته تحریم‌ها وجود دارد. اگر قرار باشد مکانیسم ماشه احیا شود، اولا باید طبق مقررات شورای امنیت و دوم طبق مقررات قطعنامه ۱۷۳۷، پنل تحریم‌ها شکل بگیرد.
همین کمیته باید گزارش‌دهی کند. الآن با استدلال چین و روسیه آیا تا ۶ ماه آینده چنین کمیته‌ای قابل شکل‌گیری است؟
برومند: مکانیسم ماشه در مجرای حقوقی قابلیت بروز و ظهور ندارند. کمیته را چطور می‌خواهند احیا کنند؟ جریان تروئیکای اروپایی مفاد ۳۶ و ۳۷ اسنپ‌بک را رعایت نکردند که می‌بایست ۶۵ روز طول می‌کشید. چرا؟ چون از چهارشنبه رئیس دوره‌ای شورای امنیت نماینده روسیه می‌شود. می‌دانستند که ریاست روسیه قطعا مسئله را به صورت حقوقی دنبال می‌کند.
الآن روس‌ها می‌توانند کاری کنند؟
برومند: اجرای حق یک موضوع دیگر است. اگر فرضا من محکوم شوم و اثباتا حق مال من باشد، ولی مجرای اجرا زمان‌بر است. من معتقدم مکانیسم ماشه به این زودی‌ها به لحاظ حقوقی قابلیت اجرا پیدا نمی‌کند. ما باید دیپلماسی را پررنگ کنیم.
شما هم هم‌نظر هستید با آقای دکتر؟
نجفی: نکته‌ای که باعث شد خارج از عرف بین‌الملل این مکانیسم رسما فعال شود، بحث فشارهای سیاسی است. اروپا مستقل نیست. واقعیت قضیه این است که جنگ اوکراین و سوگیری کشورها در ۲ جبهه سیری را فراهم کرد که آمریکا با اروپایی‌ها مثل پدرخوانده رفتار کنند. من فکر می‌کنم که اگرچه اجرای این تصمیم باید فرآیندی حقوقی را طی کند، ولی واقعیت این است که اسنپ‌بک دارد اثر منفی خودش را می‌گذارد و به‌تدریج با اقداماتی که کشورها به صورت غیرمستقیم می‌کنند، این مکانیسم عملا فعال می‌شود. این توافق بیشتر سیاسی بود تا حقوقی. ما باید در تصویب برجام در داخل کشور ماده‌ای می‌گنجاندیم که حاکمیت و اعتبار آن منوط به این می‌شد که مجالس کشورها در ۵ کشور طرف مقابل برجام هم آن را تصویب کنند.
اینکه الآن کره‌جنوبی رئیس شورای امنیت است و زودتر از مهلت حدودا ۶۵ روزه، مکانیسم را فعال کردند، آیا این امکان وجود دارد که این ماجرا به اختلافی در شورای امنیت بدل شود یا از منظر حقوقی قطعنامه‌ها لحاظ نشود؟
نجفی: راجع به اساس قضیه این تصمیمی است که گرفته شده است و حتی تصمیم بینابینی چین و روسیه مورد پذیرش قرار نگرفته است. آمریکا اصرار داشت مذاکره را ادامه دهد. شاید هم ما در فرآیند مذاکرات بتوانیم اثر بگذاریم که به صورت رسمی این تحریم‌ها برنگردد و آثار برونی نداشته باشد.
الآن اروپایی‌ها در اجرای مکانیسم ماشه خلاف کرده‌اند؟
برومند: بله. سازوکار طبق مفاد ۳۶ و ۳۷ برجام و قطعنامه طی نشده است.آنچه در مکانیسم ماشه اتفاق افتاده، ابعاد سیاسی و روانی است. بحث ما حقوقی است. روزی که دولت ترامپ از برجام خارج شد، ایران رفتار غیرحقوقی از خودش نشان نداد. بحث ما این بود که وقتی یک عضو برجام از برجام خارج شده، آیا برجام از بین می‌رود؟ ایران ۲ نکته مدنظر داشت، اینکه برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ باید با هم دیده شوند. قطعنامه ۲۲۳۱ یک پشتوانه حقوقی برای این معاهده بین‌المللی بود.
نباید درباره همه آن قطعنامه‌ها دوباره رای‌گیری شود؟
برومند: بله، مشکل حقوقی ایجاد می‌کند و گویی ستون خیمه‌ای را بردارید. بنای ایران این بود که طبق معاهدات بین‌المللی وقتی عضوی بیرون می‌رود، اصل بر بقای معاهده است.
نجفی: البته در توافقنامه‌های چندجانبه.
برومند: بله. اروپا به تکالیفش عمل نکرد و ایران ۵ گام کاهش تعهدات برجامی را شروع کرد. ایران این کاهش تعهدات را به سازمان ملل و آژانس اعلام کرد و چیزی پنهان نمانده بود. کاهش تعهدات دربرابر کاهش تعهدات صورت گرفت.
تازه یک سال هم صبر کردیم.
برومند: بله. ایران هیچ پنهان‌کاری حقوقی نداشت. بازرسان آژانس بالغ بر ۱۰ مرتبه تایید کردند که فعالیت‌های هسته‌ای ایران صلح‌آمیز است. آمریکا بود که از برجام خارج شد. هیچ استدلال حقوقی وجود ندارد که مسئله خروج آمریکا از برجام را توجیه کند. آقای ترامپ بر مبنای عنصر قدرت و منهای ماهیت حقوقی از برجام خارج شد. در ماه‌های آینده هرگونه تصمیم جدیدی به شورای امنیت برمی‌گردد و خیلی از تصمیمات باید با نظر شورای امنیت انجام شود و الآن هم رئیس دوره‌ای شورای امنیت روسیه است. مشکل ما تله‌ای بود که در برجام گنجانده بودند و آن بحث معکوس وتو بود که تداوم تعلیق تحریم‌ها را به رای می‌گذاشت و روسیه و چین نمی‌توانستند وتو کنند چون بی‌معنا بود. در مسائل حقوقی داخلی، ما قوه قضاییه داریم ولی در بین‌الملل حل مسئله حقوقی به جریانات قدرت برمی‌گردد که این بلا را سر ما درآوردند. الآن استدلالات حقوقی ایران درست است.
قاعده‌ای به نام قاعده استاپل داریم. این قاعده می‌گوید که اروپایی‌ها باید به تعهدات خودشان بعد از خروج آمریکا از برجام پایبند می‌ماندند. این قاعده چیست؟
نجفی: واقعیت قضیه این است که اروپا بعد از خروج آمریکا از برجام، نوعی مخالفت تلویحی و بعضا آشکارا با آمریکا نشان داد و تعهد کرد برخی تعهدات مثل رفع تحریم‌های بانکی را اجرا کند. اشکال کار آنجاست که آنها به این تعهدات خودشان عمل نکردند. برجام به نظر من یک سند سیاسی بود و مجالس غیر از مجلس ما تصویبش نکردند. آنها با یک تحرک سیاسی اسنپ‌بک را فعال کردند. با فعال شدن مکانیسم، دیگر در جزئیات لازم نیست تحریم‌ها در شورای امنیت تصویب شود تا از قدرت روسیه استفاده کنیم. شاید مذاکراتی که خواهیم داشت زمینه‌ای را فراهم کند که پیشنهادی از طرف اروپایی‌ها فراهم شود. من فکر می‌کنم اگر مذاکرات انجام شود قطعا پیشنهادات جایگزین برجام مطرح خواهد شد.
چطور می‌توانیم شکایت کنیم؟
نجفی: دیوان بین‌المللی دادگستری و دیوان بین‌المللی کیفری وجود دارد، ولی واقعیت قضیه این است که امروز حقوق دستمایه سیاست در دنیا شده است. هر جا سیاست حاکم شده اصول حقوقی رنگ باخته است. آمریکا به حاکمیت قانون پایبند نیست. آمریکا زمانی که بحث برجام مطرح بود، دارو و مواد غذایی را تحریم کرد. این موضوع را گزارشگر سازمان ملل هم به صراحت اعلام کرد که خلاف حقوق بشر است.
برومند: من برخلاف دیدگاه آقای نجفی توانا باید یک مقدمه‌ای بگویم. اتفاقا در مسیر اجرای مکانیسم ماشه جزئیات خیلی مهم است. اگر مهم نبود نمی‌آمد در قطعنامه کمیته تحریم‌ها و پلن کارشناسی را تعبیه کند. وقتی اینها تعبیه شد یعنی نهادسازی شده است و وظایفی دارد و این حق باید در مجرایش اتفاق بیفتد. اینکه اغراض سیاسی نمی‌گذارد ما به نتیجه برسیم ماجرای دیگری است. به لحاظ حقوقی ماجرا مهم است و باید دنبال شود. به‌خاطر اینکه خیلی از تحریم‌ها و قطعنامه‌ها وقتی به مشاهده کشورهای دیگر گذاشته می‌شود، علنا بروز و ظهور عینی پیدا نمی‌کند و خیلی از کشورها همراهی نخواهند کرد چون شیوه‌نامه‌ای برای اتفاق نخواهد افتاد.
قطعنامه‌های شورای امنیت بعد از مکانیسم ماشه برگشته است؟
برومند: هنوز ۶ قطعنامه در مسیر اجرا برنگشته است. این ماجرا ماهیت حقوقی دارد. ما ۲ نهاد معروف داریم که در لاهه مستقر هستند. یکی دیوان بین‌المللی دادگستری که نهاد حقوقی سازمان ملل متحد است و دیگری دیوان بین‌المللی کیفری که بیرون از سازمان ملل است و در حوزه نسل‌کشی و جنایت علیه بشریت و ۲ مورد دیگر فعال است. ما و آمریکا به این اساسنامه رم نپیوسته‌ایم. می‌ماند دیوان بین‌المللی دادگستری. باید از ۳ کشور اروپایی که دارند در این ماجرا فریب‌کاری حقوقی می‌کنند و اغراض سیاسی را دنبال می‌کنند شکایت کنیم. این مقوله روشنی است. فارغ از اینکه چه نتیجه‌ای اتفاق می‌افتد.
نجفی: حتی علیه خود آمریکا هم می‌توان شکایت کرد.
برومند: بله. مکانیسم دیوان این است که باید در شورای امنیت تضمین شود. یعنی آرای دیوان از طریق شورای امنیت تضمین شود که البته قابل وتو است. من معتقدم علاوه بر ماجرای حقوقی که می‌توانیم شکایت کنیم، با توجه به این که چین و روسیه در نظم جدید دنیا انگیزه‌های زیادی دارند تا تحرکات دیپلماتیک ما را دنبال کنند، می‌توانیم از فرصت استفاده کنیم تا مکانیسم ماشه در اجرا قابلیت ظهور پیدا نکند.
بعد از اسنپ‌بک به چه سمتی می‌رویم؟
برومند: دودستگی ایجاد می‌شود. چین، روسیه و ایران در یک طرف می‌ایستند و طرف مقابل هم، ایران را به نقض تحریم‌ها متهم می‌کند.
نجفی: با توجه به اینکه تحریم‌ها را عملی کردند و این توافق انجام شد، تصور می‌کنم جنبه اجرایی آن قابل شروع است و نیاز به تصمیم مجدد ندارد. واقعیت قضیه این است که آمریکا هر چه توانسته در حوزه تحریم‌ها انجام داده ولی تصمیمات سازمان ملل لازم‌الاجراست و کشورها باید آن را اجرا کنند. راه‌حل حقوقی آقای برومند بسیار طولانی است. ما یک دستور موقت دیوان بین‌المللی دادگستری در توقف تحریم‌ها را هم داشتیم ولی به نظر باید ببینیم برآیند مذاکرات سیاسی چیست.
