خبرگزاری مهر؛ گروه اقتصاد - علی فروزانفر؛ در شرایطی که با فعال شدن مکانیزم ماشه، اقتصاد ایران تحت فشارهای خارجی و چالش‌های داخلی بیشتری قرار گرفته، اقدامات بانک مرکزی و نحوه مدیریت نقدینگی، به‌ویژه در حوزه بازار طلا، به محور بحث کارشناسان اقتصادی تبدیل شده است. فرشاد پرویزیان، اقتصاددان، استاد دانشگاه و کارشناس ارشد مسائل اقتصادی، در گفت‌وگویی تفصیلی، برداشت‌های رایج از نقدینگی و امکان هدایت آن به سمت تولید را به چالش کشید.
او با رد تشبیه نقدینگی به جریان سیال قابل هدایت، تاکید کرد که پول ماهیتی صرفاً داده‌ای و اعتباری در سیستم بانکی دارد و مسیر مشخصی پیدا نمی‌کند. پرویزیان معتقد است بسیاری از تصورات رایج، ناشی از نگاه مهندسی‌وار به اقتصاد است که موجب شکل‌گیری سیاست‌های نادرست در حوزه پولی شده و ریشه مشکلات تولید نیز در موانع ساختاری نهفته است، نه در عدم هدایت نقدینگی.
وی ضمن دفاع از ابتکار بانک مرکزی در سوق دادن نقدینگی به سمت خرید طلا و جلوگیری از ورود آن به بازار ارز، توضیح داد که تبدیل پول به طلا آن را از چرخه معاملات روزانه خارج می‌کند و اثر تورمی آن را کاهش می‌دهد. پرویزیان حتی یادآور شد که سازوکارهایی برای تبدیل طلا به پول در بستر تکنولوژی و خرید و فروش‌های آنلاین در حال شکل‌گیری و فراگیر شدن بود که آثار تورمی شدیدی به همراه می‌داشت، اما با هشدار و مداخله به‌موقع مهار شدند.
این اقتصاددان که پیش‌تر منتقد عملکرد بانک مرکزی بوده، اکنون روش فعلی این نهاد را در شرایط موجود قابل قبول دانسته و آن را ابزاری برای فریز کردن نقدینگی و جلوگیری از فشار بیشتر بر تورم ارزیابی می‌کند، هرچند تاکید دارد که پول همچنان در بانک‌ها وجود دارد و در صورت نیاز می‌تواند به سمت تولید هدایت شود.
اما مشروح این گفتگو …
تصور هدایت نقدینگی مانند جریان یک سیال؛ خطایی رایج و برداشتی ناقص در سیاست‌های پولی
پرویزیان در پاسخ به پرسش نخست درباره اقدام بانک مرکزی در فروش سکه با وجود تمرکز شعار سال بر «سرمایه‌گذاری برای تولید»، ضمن اشاره به نگاه‌های رایج نسبت به مدیریت پول و نقدینگی، گفت: در ابتدا باید به یک نکته مهم اشاره کنم. از سوالی که مطرح کردید و همچنین از رویکرد کسانی که چنین موضوعاتی را بیان می‌کنند، به‌وضوح برمی‌آید که یک تفکر مهندسی نسبت به پول، سرمایه و نقدینگی وجود دارد. این تفکر، پول را به مثابه و از جنس مکانیک سیالات می‌بیند؛ یعنی این نقدینگی را سیال، لیکوئید و قابل هدایت از یک کانال به کانال دیگر فرض می‌کند.
وی ادامه داد: این تصور، کاملاً اشتباه است و نسبت به اقتصاد و نقدینگی انحرافی ایجاد می‌کند، چرا که اساساً پول قابل هدایت نیست. این نگاه سبب می‌شود در سیاستگذاری، بین اهدافی مانند رشد تولید و اقداماتی نظیر فروش سکه، همخوانی واقعی دیده نشود.
نقدینگی فقط داده‌ای در بانک است، نه جریان قابل هدایت به تولید
این کارشناس ارشد مسائل اقتصادی در ادامه پاسخ خود نسبت به امکان هدایت نقدینگی و ارتباط آن با فروش سکه، تأکید کرد: پول اصلاً مسیر مشخصی پیدا نمی‌کند و قابل هدایت نیست. افرادی که سکه خریده‌اند، فقط پولی که در اختیار داشتند را خرج کرده‌اند و از یک حساب بانکی به حساب دیگری در بانک منتقل شده است.
پرویزیان با ذکر یک مثال اینگونه توضیح داد: اجازه بدهید با یک مثال توضیح بدهم؛ فرض کنید شخصی به نام حسن از شما طلب دارد و شما پول را به حسابش واریز می‌کنید. اینجا چه اتفاقی می‌افتد؟ موجودی (اعتبار) از حساب شما که بدهکار هستید کم می‌شود و به حساب او که طلبکار است، اضافه می‌شود. اما اصل پول (اعتبار) کجاست؟ هنوز در بانک است.
وی افزود: این وضعیت قبل از انتقال هم همین بوده؛ قبلش پول در بانک بوده و بعدش هم در بانک باقی مانده است. حالا اگر مثلاً همین حسن چیزی بخرد، در واقع از اعتبار خود در بانک خرج کرده ولی پول همچنان در بانک است. حال اگر فروشنده آن کالا نیز معاملات دیگری انجام دهد، باز هم اصل پول در بانک می‌ماند.
این استاد اقتصاد با بیان اینکه «امروزه پول صرفاً مجموعه‌ای از داده‌هاست» تاکید کرد: بنابراین پول فقط در بانک وجود دارد و در آنجا باقی می‌ماند و یک‌بار به نام حسن و بار دیگر به نام حسین ثبت می‌شود.
پرویزیان تاکید کرد: پس اینکه گفته می‌شود قرار بوده است پول به سمت تولید هدایت شود اما به جای آن صرف خرید طلا شده، ناشی از همان تفکر مهندسی‌وار نسبت به پول است؛ تفکری که نقدینگی را مانند یک جریان سیال فرض می‌کند که به جای رفتن به زمین «مش حسن»، روانه زمین «مش حسین» شده است. این نگاه، واقعیت جریان پول در اقتصاد را نادیده می‌گیرد.
اصل مشکل تولید موانع ساختاری است، نه جذب نقدینگی
استاد اقتصاد دانشگاه در تشریح نگاه غلط نسبت به نقدینگی و ارتباط آن با تولید، گفت: برخی تصور می‌کنند نقدینگی به جای آنکه برای فعال‌سازی تولید به‌کار گرفته شود، به خرید و فروش طلا دامن زده و بازار سکه و طلا را رونق داده است. این همان تصوری است که از آن سخن گفتیم؛ اما مفهوم واقعی نقدینگی، چیزی غیر از این برداشت رایج است و واقعیت اقتصاد به‌گونه‌ای دیگر عمل می‌کند.
وی با اشاره به رویکرد مهندسی‌وار در سیاست‌های اقتصادی افزود: این نگاه هندسی و مهندسی سبب شده برخی فکر کنند می‌توان منابع را به سمت تولید و اشتغال هدایت کرد. یک‌عمر است این حرف‌ها زده شده، اما پرسش اینجاست چرا این هدایت انجام نشده؟ پاسخ روشن است، اساساً نقدینگی قابل هدایت نیست.
پرویزیان تأکید کرد: همه که خلافکار یا دزد نبودند! مشکل اینجاست که تصور و دیدگاه غلط منجر به این برداشت شده که نقدینگی به تولید هدایت نشده، در حالی که ریشه چالش‌ها جای دیگری است. تولید مشکلات متعددی دارد که پول و اعتبار تنها یکی از آن‌هاست و اصل ماجرا به موانع ساختاری تولید بازمی‌گردد.
وی خاطرنشان کرد: پول در بانک‌ها خوابیده است؛ پول دیگر ماهیت فیزیکی ندارد، اکنون فقط مجموعه‌ای از کدهای صفر و یک است، اعتباری است که در سیستم بانکی جریان دارد. اسکناس نیست که شما آن را از فردی بگیرید و به دیگری بدهید تا در گردش فیزیکی به جریان بیفتد.
هدایت نقدینگی و اعتبار یا جذب آن؟
کارشناس ارشد مسائل اقتصادی، بار دیگر با تأکید بر برداشت نادرست از سیال بودن نقدینگی گفت: سیال بودن نقدینگی به این معنا نیست که پول قابل هدایت باشد یا نقدینگی همچون مایع، راه بیفتد و از این سو به آن سو حرکت کند.
پرویزیان در پاسخ به امکان هدایت نقدینگی و اعتبار به سمت تولید گفت: اساساًً چیزی به اسم هدایت نقدینگی وجود ندارد و این پرسش ناشی از داشتن نگرش و ذهنیت مهندسی نسبت به اقتصاد و پول است.
استاد اقتصاد دانشگاه در ادامه توضیح داد: پول اساساً ممکن است جذب یک فعالیت اقتصادی یا تولیدی بشود یا نشود، که البته اختیار این موضوع در نهایت در دست بانک است.
ابتکار بانک مرکزی مانع از هجوم نقدینگی به بازار ارز شد و آن را به سمت طلا برد
وی در مورد نگاه خود نسبت به عرضه و پیش فروش سکه توسط بانک مرکزی و اینکه این موضوع نافی امکان سرمایه‌گذاری برای تولید نیست، توضیح داد: همانطور که عرض شد، پول از ابتدا قرار نبوده هدایت شود که حالا گفته شود بانک مرکزی آن را به سمت طلا برده و مانع از رفتنش به سمت تولید شده است.
این اقتصاددان با ذکر مثالی گفت: این نوع نگاه به هدایت نقدینگی مثل تصور میرابی است که دیشب مسیر آب را بسته تا به جای رفتن به این طرف، به طرف دیگر برود. در حالی که این پول، که اصولاً قرار بوده جذب دلالی در بازار ارز شده، به سمت خرید دلار برود و دلار را از کف بازار جمع کند با ابتکار عمل بانک مرکزی متوقف یا حداقل کند شد.
وی خاطرنشان کرد: طلا یک شیء فیزیکی است که پس از خرید، در منازل مردم قرار می‌گیرد و عملاً امکان استفاده از آن برای خرید و فروش و دادوستدهای دیگر بسیار محدود می‌شود. درک این فرایند، به معنای درک دقیق و علمی از واقعیت اقتصاد است.
پرویزیان افزود: دلیل برگزاری پیش فروش و حراج‌های سکه در بانک مرکزی، محدودیت فیزیکی در عرضه دلار بود؛ اگر این پول‌ها وارد بازار ارز می‌شدند، تماماً صرف خرید دلار می‌شد در حالی که بانک مرکزی با سیاست خود، این نقدینگی را به سمت خرید طلا و سکه سوق داد.
تبدیل نقدینگی به طلا چگونه آن را از چرخه اقتصاد خارج و تورم را کنترل می‌کند؟
این کارشناس ارشد مسائل اقتصادی، در ادامه تحلیل خود درباره اقدامات بانک مرکزی گفت: تا زمانی که پول در دست مردم است، با آن خرید و فروش انجام می‌دهند و این روند اثر تورمی دارد. اما به محض اینکه این نقدینگی صرف خرید طلا شود، دیگر طلا ماهیت پولی ندارد؛ به کالایی فیزیکی تبدیل می‌شود که در گوشه‌ای می‌ماند و از چرخه داد و ستد روزمره خارج می‌شود.
وی افزود: وقتی پول به طلا تبدیل شد و راکد ماند، دیگر در اقتصاد نمی‌چرخد، فشار بر بازار ارز و دلار وارد نمی‌کند و عملاً از جریان نقدینگی خارج می‌شود. این‌طور نیست که بانک مرکزی ناآگاهانه عمل کرده باشد یا متوجه مسئله نباشد، بلکه آگاهانه به جای تزریق پول به تولید، نقدینگی را به سمت طلا جذب کرده است.
تبدیل طلا به پول در بازارهای سوداگرانه، تورم وحشتناک ایجاد می‌کرد
استاد دانشگاه با اشاره به تجربه فعالیت‌های سوداگرانه در بازار طلا، توضیح داد: این ماجرای فروش سکه توسط بانک مرکزی با رفتار عده‌ای که کسب‌وکاری راه انداخته بودند و مردم را تشویق می‌کردند «بیایید طلا بخرید، آن همه نه فقط به صورت گرمی بلکه حتی به اندازه سوت» متفاوت است و اگر چنین چیزی فراگیر می‌شد، طلا عملاً به پول تبدیل می‌شد.
وی در ادامه افزود: در سازوکار فروش آنلاین طلا آن هم در حد یکی ۲ سوت، دیگر یک پول جدید خلق می‌شد و طلا همانند نقدینگی، در حالت سیالان به گردش در می‌آمد. این امر آثار تورمی بسیار شدید و وحشتناکی ایجاد می‌کرد، زیرا طلا به پول واقعی تبدیل می‌شد؛ پولی که می‌توانست در دست مردم بچرخد و در مبادلات روزانه استفاده شود.
پرویزیان خاطرنشان کرد: خوشبختانه در آن مقطع، هشدارهای لازم به‌موقع داده شد و اقدامات مهارکننده اجرا شد تا از ادامه این وضعیت و تشدید آثار تورمی جلوگیری شود.
فروش سکه صرفاً نقدینگی خرد را فریز کرد، پول همچنان در بانک باقی است
این کارشناس ارشد مسائل اقتصادی، در بخش پایانی صحبت‌های خود با تأکید بر تغییر نظرش نسبت به عملکرد بانک مرکزی در این موضوع خاص گفت: باید اعتراف کنم که من - که همیشه منتقد بانک مرکزی بوده‌ام- اکنون اقدامات این نهاد را قابل قبول می‌دانم و البته لازم است تأکید کنم، نقد من همیشه نه متوجه افراد یا اشخاص خاص در این سیستم یا نهاد، بلکه معطوف به روش‌ها است.
استاد اقتصاد دانشگاه افزود: بنابراین باید اعتراف کرد اکنون این روش، در شرایط فعلی که با حجم بالای نقدینگی مواجه هستیم و این نقدینگی ممکن است برای حفظ ارزش، پوشش تورم یا کسب سود بیشتر به هر سمت جذب شود، اقدامی منطقی بوده است.
وی ادامه داد: پس چه بهتر که این نقدینگی به جایی جذب شود که رسوب کند، بماند و منجمد یا فریز شود تا دامنه اثر آن به تورم و تقاضا نرسد.
پرویزیان بار دیگر یادآور شد: با این همه و در این وضعیت، اصل پول هنوز کجاست؟ همچنان در بانک است. پیش از این، پول به نام حسن ثبت شده بود، حالا حسن از بانک مرکزی سکه خریده و این پول به نام بانک مرکزی ثبت شده است. بنابراین، پول همچنان وجود دارد و جایی نرفته است.
پرویزیان نهایتاً گفت: چنانچه نیاز به تأمین منابع برای تولید وجود داشته باشد، همین پول می‌تواند دوباره به سمت تولید جذب شود.
