خبرگزاری مهر، گروه استانها - مهدی بخشی سورکی: بافت تاریخی هر شهر، نه تنها نماد هویت فرهنگی و ریشه‌های اجتماعی آن است، بلکه شناسنامه‌ای برای بازشناسی سبک زندگی مردمان در طول تاریخ به شمار می‌رود.
قم، شهری که همواره به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های مذهبی کشور شناخته می‌شود، در دل خود محدوده‌ای ارزشمند از بناها، گذرها و محله‌هایی دارد که گویای تاریخ و هویت این شهر است، اما این محدوده در سال‌های اخیر به کانونی از اختلافات حقوقی و نهادی بدل شده و بیش از آنکه مأمن خاطرات تاریخی باشد، به مسئله‌ای بغرنج برای مدیریت شهری و ساکنان تبدیل شده است.
بر اساس مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری، از میان ۱۳ هزار هکتار وسعت محدوده شهری قم، ۳۱۵ هکتار به عنوان بافت تاریخی تعیین شده است، با این حال، همین عدد نقطه آغاز یک مناقشه طولانی بوده است.
گروهی از کارشناسان شهرسازی و میراث، این مساحت را بیش از اندازه واقعی دانسته و باور دارند که حداکثر وسعت بافت تاریخی قم حدود نصف میزان اعلامی است و به عقیده آنان، صرف وجود چند بنای تاریخی پراکنده نمی‌تواند توجیهی برای الحاق مناطق وسیع به محدوده بافت تاریخی باشد.
این کارشناسان تأکید می‌کنند که بافت تاریخی باید مجموعه‌ای یکپارچه از ویژگی‌ها و عناصر سنتی را در خود داشته باشد؛ عناصری همچون محله‌محوری، وجود اماکن عمومی سنتی نظیر مسجد، آب‌انبار، حمام و بازار، هم‌سطح بودن خط آسمان و بناهای کم‌ارتفاع، استفاده از مصالح بومی، نظم ارگانیک و شکل‌گیری تدریجی در طول زمان. در نظر آنان، اگر این معیارها وجود نداشته باشد، اطلاق عنوان «بافت تاریخی» بر هر محدوده‌ای، نه تنها غیرواقعی بلکه مانع توسعه متوازن شهر نیز خواهد شد.
با این همه، اختلاف دیدگاه‌ها تنها به بحث‌های کارشناسی محدود نمانده و به نزاع میان دستگاه‌های اجرایی نیز کشیده شده است؛ اداره کل راه و شهرسازی، شهرداری قم و کمیسیون ماده ۵ از یک سو، و اداره کل میراث فرهنگی از سوی دیگر، در تعیین محدوده و نحوه مداخله در این بافت به اجماع نرسیده‌اند.
کمیسیون ماده ۵ طی سال‌های گذشته محدوده بافت تاریخی را از ۳۱۵ هکتار به ۲۲۰ هکتار کاهش داد و حتی در اسفندماه ۱۴۰۱ تنها بر صیانت از ۶۷۲ پلاک واجد ارزش تأکید کرد تا مسیر اجرای طرح تفصیلی شهر هموار شود، اما این تصمیم با مخالفت رسمی وزارت میراث فرهنگی روبه‌رو شد؛ چرا که پیش‌تر محدوده و ضوابط اختصاصی بافت تاریخی قم توسط معاونت میراث فرهنگی کشور تصویب و ابلاغ شده بود.
این دوگانگی در تصمیمات، امروز به بلاتکلیفی گسترده‌ای منجر شده است و مالکان خانه‌های قدیمی در این محدوده نه امکان نوسازی بر اساس ضوابط شهری را دارند و نه از تسهیلات لازم برای مرمت سنتی برخوردارند و در چنین شرایطی بسیاری از بناها رو به تخریب نهاده‌اند و خانه‌ها یکی پس از دیگری خالی از سکنه می‌شوند، از سوی دیگر، محدودیت‌های سختگیرانه در صدور پروانه ساختمانی، انگیزه مالکان برای سرمایه‌گذاری را به حداقل رسانده است.
پیامدهای اجتماعی این وضعیت نیز کم‌اهمیت نیست و بخش‌هایی از بافت تاریخی قم به دلیل رهاشدگی و نبود نظارت کافی، به محل سکونت اتباع خارجی و بروز مشکلات امنیتی و اجتماعی بدل شده است و محله‌هایی که روزگاری مملو از زندگی اجتماعی و روابط همسایگی بودند، امروز با چالش‌های جدی هویتی و امنیتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
هشدار در خصوص نابودی تدریجی هویت تاریخی قم
کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند به نابودی تدریجی هویت تاریخی قم منجر شود، چرا که هر روز بخشی از این بافت یا تخریب می‌شود یا کارکرد اجتماعی خود را از دست می‌دهد و آنان معتقدند راه‌حل نه در تقلیل یا گسترش شتاب‌زده محدوده، بلکه در رسیدن به اجماعی کارشناسی میان دستگاه‌های متولی و ارائه بسته‌های حمایتی واقعی برای ساکنان است.
اکنون پس از گذشت پنج سال از آغاز این اختلافات، پرسش اصلی همچنان پابرجاست: بافت تاریخی قم در کشاکش میان توسعه شهری و صیانت میراث فرهنگی چه سرنوشتی خواهد یافت و چه زمانی صدای واحدی برای تعیین تکلیف نهایی آن به گوش خواهد رسید.
میدان کهنه قم در مسیر بازآفرینی
میدان کهنه قم به‌عنوان قدیمی‌ترین بازار این شهر مذهبی، در سال‌های اخیر بار دیگر در کانون طرح‌های بهسازی قرار گرفته است و کارشناسان معتقدند ساماندهی جداره‌ها، احیای سراهای تاریخی و تقویت دسترسی‌ها می‌تواند این مجموعه را به یکی از کانون‌های زنده و پویا در قلب بافت تاریخی قم بدل کند. این میدان که در مجاورت مجموعه‌ای از بناها و فضاهای تاریخی قرار دارد، اکنون با اقداماتی که طی پنج سال گذشته آغاز شده، به تدریج به کانونی برای حیات دوباره بافت تاریخی شهر تبدیل می‌شود.
یکی از نخستین گام‌ها در این مسیر، بهسازی محورهای منتهی به میدان بوده است، اقدامی که با اجرای آن، میدان کهنه به‌طور مستقیم به اماکنی همچون چهل‌اختران، شاه حمزه، بازار کهنه و مسجد جامع متصل شده است و به گفته کارشناسان، این پیوستگی فضایی می‌تواند بستری برای تقویت کارکرد اجتماعی و اقتصادی میدان ایجاد کند.
در کنار میدان، سرای ملاحسین یکی از ظرفیت‌های ارزشمند اما نیمه‌فعال به شمار می‌رود و اگرچه این سرا در گذشته توسط میراث فرهنگی مرمت شده، اما هنوز کاربری مناسبی نیافته است و در طرح‌های جدید، این فضا برای فعالیت‌های اقامتی، صنایع‌دستی و پذیرایی در نظر گرفته شده تا به نقطه‌ای زنده در متن بازار تاریخی بدل شود.
مجموعه پامنار نیز در همین راستا در حال ساماندهی است و با وجود آغاز برخی اقدامات، این مجموعه همچنان نیازمند مرمت سردر، کف‌سازی و ایجاد دسترسی‌های مطلوب‌تر به بازار کهنه است که تکمیل این فرآیند می‌تواند ارتباط درونی محلات تاریخی و رونق اقتصادی منطقه را به شکلی چشمگیر افزایش دهد.
برای خود میدان کهنه الگویی مشابه بازار تجریش پیشنهاد شده است، الگویی که ضمن حفظ واحدهای تجاری قدیمی، بر ساماندهی جداره‌ها، کف‌سازی و حذف زوائد بصری تأکید دارد، چنین طرحی نه تنها موجب ارتقای کیفیت محیطی میدان خواهد شد بلکه ضمن حفظ هویت تاریخی، زمینه‌ساز جذب گردشگران نیز خواهد بود.
موضوع مهم دیگر، تعیین تکلیف پارکینگ مجاور بازار کهنه است، این فضا پس از نهایی شدن طرح‌های مربوط به میدان و محوطه‌های پیرامونی می‌تواند نقشی کلیدی در تأمین زیرساخت‌های دسترسی ایفا کند و پیش‌بینی می‌شود این پارکینگ علاوه بر ساماندهی ترافیک، در توزیع خدمات و تسهیل حضور شهروندان و زائران در محدوده بازار نقش مهمی داشته باشد.
همچنین اتصال بازار کهنه به خیابان آذر به عنوان یکی از ضرورت‌های اصلی در طرح‌های اخیر مطرح شده است و طراحی یک راسته تجاری و پذیرایی در این مسیر، می‌تواند حلقه ارتباطی میان بخش تاریخی و مدرن شهر ایجاد کرده و به پویایی و سرزندگی بیشتر میدان کهنه کمک کند.
احیای میدان کهنه و فضاهای پیرامونی آن نه تنها بخشی از هویت تاریخی قم را بازمی‌آفریند بلکه می‌تواند بستر رونق اقتصادی و گردشگری مذهبی را نیز فراهم کند و آنان معتقدند اگر این طرح‌ها به شکل هماهنگ و دقیق اجرا شود، میدان کهنه از یک فضای متروک و کم‌تحرک به مرکز زندگی اجتماعی و فرهنگی در قلب بافت تاریخی قم بدل خواهد شد.
پارکینگ طبقاتی بنفشه قم گره‌ای که سال‌ها نیمه‌باز مانده
در قلب شلوغ مرکز قم، پروژه پارکینگ طبقاتی بنفشه قرار بود نفس خیابان‌پر ازدحام آذر و بازار کهنه را باز کند، اما گذشت چند سال از آغاز کار، اکنون این پروژه نیمه‌کاره، تبدیل به یکی از معضلات روزمره شهروندان و کسبه شده است، جایی که وعده کاهش ترافیک هنوز تحقق نیافته و مردم با سوالات بی‌پاسخ درباره بهره‌برداری و تکمیل آن روبرو هستند.
پروژه پارکینگ بنفشه با ظرفیت بیش از ۲۲۰ جای پارک در دو طبقه منفی و زیربنای حدود ۱۱٬۴۰۰ مترمربع طراحی شده و عرصه‌ای نزدیک به ۳٬۸۰۰ مترمربع دارد.
قرارداد اسکلت پروژه حدود ۴۵۰ میلیارد ریال بوده و کل هزینه ساخت تا ۶۱۰ میلیارد ریال برآورد شده است که پیشرفت فیزیکی پروژه بیش از ۶۰ درصد گزارش شده و بخش زیادی از سازه‌های زیرزمین تکمیل شده است با این حال، بهره‌برداری کامل هنوز عملی نشده و تأخیرها در روند اجرای پروژه، باعث نارضایتی ساکنان و کسبه منطقه شده است.
مسئولان شهری تاکید دارند که پروژه پارکینگ بنفشه علاوه بر کاهش بار ترافیکی، می‌تواند مشکلات گودبرداری طولانی‌مدت پشت بازار بنفشه و میدان کهنه را نیز برطرف کند، مشکلی که طی سال‌ها به برخی بناهای تاریخی اطراف آسیب زده است.
بر اساس پیگیری های صورت گرفته خبرنگار مهر در خصوص علت معطل ماندن این پروژه، مشخص شد اختلافات در خصوص نحوه بهره برداری و طراحی همکف این مجموعه است که در این راستا چندین طرح ارائه شده، اما مورد تایید قرار نگرفته است.
اهمیت تعیین تکلیف پارکینگ جنب بازار کهنه
ماشالله سعادتمند رئیس شورای استان قم در این خصوص اظهار کرد: پارکینگ جنب بازار کهنه نه تنها یک نیاز اساسی برای مدیریت ترافیک و تسهیل دسترسی بازدیدکنندگان است، بلکه بخش مهمی از برنامه‌های احیای بافت تاریخی را تشکیل می‌دهد و باید هرچه سریع‌تر به نتیجه برسد.
وی با اشاره به راهبردهای احیای بافت‌های تاریخی و فرسوده، حضور فعال شهروندان و مالکان را یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت در این حوزه دانست و افزود: اگر مردم در فرآیند احیا مشارکت نداشته باشند، حتی تزریق منابع مالی قابل توجه نیز به تنهایی نمی‌تواند نتایج مطلوبی به همراه آورد.
رئیس شورای اسلامی استان ادامه داد: طرح‌ها باید به گونه‌ای طراحی شوند که منافع ساکنان و مالکان حفظ شود و مشکلات سکونتی و معیشتی آن‌ها برطرف گردد. بافت تاریخی زمانی ارزشمند خواهد بود که علاوه بر صیانت از هویت تاریخی و فرهنگی، زندگی روزمره مردم نیز در آن بهبود یابد.
سعادتمند خاطرنشان کرد: اگر مسیر اجرای طرح‌ها به سمتی برود که همه ذی‌نفعان از آن بهره‌مند شوند، روند احیای بافت تاریخی بسیار سریع‌تر و موفق‌تر پیش خواهد رفت و شاهد ارتقای کیفیت زندگی و هویت فرهنگی منطقه خواهیم بود.
ساماندهی بافت تاریخی قم بدون تکمیل میدان کهنه و پارکینگ بازار کهنه ناقص است
عمار کاووسی، معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قم، با اشاره به فعالیت‌های شهرداری قم و سازمان بهسازی در سال‌های اخیر گفت: اقدامات ارزشمندی در حوزه نوسازی و بهسازی بافت تاریخی قم صورت گرفته است و میراث فرهنگی نیز در زمینه مرمت بازار کهنه، سرای ملاحسین و دیگر بناهای شاخص این محدوده ورود کرده است؛ اما تکمیل این اقدامات منوط به ساماندهی میدان کهنه و ایجاد پارکینگ جنب بازار کهنه است.
وی افزود: سرای ملاحسین در حال بازگشت به شرایط نامساعد قبلی است و ضروری است شهرداری قم هرچه سریع‌تر وارد عمل شود و نقش میراث فرهنگی صرفاً مرمت بناهاست، اما موضوعاتی مانند ساماندهی فضاهای شهری، حذف زوائد بصری و ایجاد زیرساخت‌های لازم، نیازمند اهتمام مستقیم شهرداری است.
معاون میراث فرهنگی استان قم همچنین به چالش‌های موجود در محدوده تاریخی اشاره کرد و گفت: دخل و تصرف‌های مالکان در بناهای ارزشمند تاریخی یکی از مهم‌ترین مشکلات این محدوده است و انتظار می‌رود شهرداری نظارت بیشتری بر این بناها داشته باشد تا از آسیب‌های جدید و تغییرات غیرمجاز جلوگیری شود.
کاووسی در بخش دیگری از سخنان خود به طرح ویژه بافت تاریخی شهر قم پرداخت و اظهار کرد: تغییراتی که شهرداری برای محدوده بافت تاریخی در نظر دارد، مورد تأیید وزارت میراث فرهنگی نیست و تنها راهکار، اجرای طرح ویژه بافت تاریخی است که کارفرمای آن اداره‌کل راه و شهرسازی استان بوده و پس از تصویب در شورای عالی معماری و شهرسازی، به‌عنوان سند بالادستی معتبر می‌تواند نیازهای شهرداری و مردم را پاسخ دهد.
وی تأکید کرد: تعامل مستمر میان میراث فرهنگی و شهرداری، همراه با مشارکت شهروندان و رعایت ضوابط بالادستی، تنها مسیر تحقق احیای پایدار بافت تاریخی و حفاظت از هویت فرهنگی قم است.
